Tekst źródłowy strony Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach

'''Państwo Zakonu krzyżackiego w Prusach''' (niem. ''Deutschordensland''), potocznie państwo krzyżackie w Prusach, określane również od czasów II pokoju toruńskiego jest jako Prusy Zakonne, lub Prusy Krzyżackie – suwerenne państwo Szpitala Zakonu Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie założone w latach 1226 – 1232 na ziemi chełmińskiej (między rzekami: Wisłą, Drwęcą, Osą i Małą Osą). Istniało od początku lat 30-tych XIII wieku do 1525 roku w Prusach i do 1561 roku w Inflantach. Później zakon krzyżacki istniał tylko na terenie dóbr Hohenzollernów i Habsburgów w Niemczech i ich posiadłościach w Rzeszy. Do dzisiaj istnieje z głównym domem zakonnym w Wiedniu. Na czele stoi obecnie 67. wielki mistrz Zakonu biskup dr Bruno Platter.
 
Państwo krzyżackie w średniowieczu było państwem, które przez setki lat obejmowało nie tylko ziemie Prusów, ale także dzisiejszą Łotwę i Estonię (w średniowieczu i w czasach nowożytnych nazywane Inflantami). Znacznie ograniczone i podporządkowane Królestwu Polskiemu od 1466 roku były tzw. [[Prusy Królewskie]], w skład których wchodziły: [[Warmia]], Ziemia Chełmińska, Prusy Zachodnie z Malborkiem oraz Pomorze Gdańskie.  Przestało istnieć w wyniku sekularyzacji dokonanej przez [[Albrecht Hohenzollern|Albrechta Hohenzollerna von Ansbach-Kulmbach]] w 1525 roku. Przez cały okres istnienia państwa w Prusach zakon krzyżacki podlegał papiestwu, a jako zbrojne ramię Świętemu Cesarstwu Rzymskiemu Narodu Niemieckiego. Wielki mistrz uznawał nad sobą władzę cesarzy, będąc zaliczonym w poczet książąt Rzeszy Niemieckiej.
<br><br>
[[Plik:zakon_h.png|300px|right]]
==Historia zakonu i jego organizacja==

===Przybycie na ziemie chełmińską===
Na początku XIII wieku, a szczególnie w latach 1222-1223 książęta mazowieccy i małopolscy prowadzili akcję chrystianizacyjną na terenach Prus. Akcję misyjną prowadził opat zakonu cystersów w Łeknie i zakon rycerski braci dobrzyńskich, powołany w tym celu przez księcia Konrada. Akcje nie przyniosły jednak spodziewanych efektów. Wielkie zaangażowanie w chrystianizację Prus książąt polskich - Konrada Mazowieckiego i Henryka Brodatego, inspirowane było przez papieża.
 
W 1226 r. książę mazowiecki Konrad zaprosił, za namową Jadwigi, księżnej śląskiej, zakon na swoje ziemie, przyznając mu w 1228 r. w dzierżawę ziemię chełmińską oraz ziemię michałowską (dzisiaj część miasta Brodnica). Pomimo tego Konrad zachował całość swoich prerogatyw książęcych. Ziemia chełmińska i michałowska miała stanowić dla Zakonu bazę do rozpoczęcia walk z plemionami [[Prusowie|Prusów]] i [[Litwini|Litwinów]], którzy to zagrażali ziemi mazowieckiej, kujawskiej, chełmińskiej i całemu ich pograniczu. Jednocześnie Zakon jako korporacja duchowna i związek rycerski, niezależny od biskupa w Prusach [[Chrystian|Chrystiana]] stanowił dla tego ostatniego poważną konkurencję. Późniejsze porozumienia Chrystiana z Krzyżakami nie oznaczały poddania się tych ostatnich jego woli. Wręcz przeciwnie, Zakon z pomocą zwłaszcza legata papieskiego Wilhelma z Modeny podważał stanowisko biskupa pruskiego, aż w końcu udało mu się przejąć kontrolę nad misją w Prusach, Chrystianowi pozostawiając tylko jedno z trzech biskupstw utworzonych na terenie Prus, które miał sobie wybrać, czego i tak nie dokonał.
 
W 1234 r. współpracę Konrada mazowieckiego z Krzyżakami zakłócił poważnie najazd zaproszonego przez nich do walki z Prusami margrabiego Miśni Henryka, który napadł na stolicę księstwa mazowieckiego Płock i spalił tamtejszą katedrę. Postawiło to w bardzo niekorzystnym położeniu Zakon, który po wcieleniu Braci Dobrzyńskich nieopatrznie przejął bez zgody Konrada przekazaną tym ostatnim ziemię dobrzyńską. Zaostrzyło to reakcję Konrada, który odebrał Zakonowi wszystkie nadane ziemie. Dlatego Krzyżacy postarali się u cesarza Fryderyka II, aby wydał im tzw. „Złotą Bullę” (najprawdopodobniej antydatowaną na 1226 r.), która potwierdzała nadanie Krzyżakom ziemi chełmińskiej oraz ziemi michałowskiej, jednak już nie jako lenn Konrada mazowieckiego, ale jako suwerennych właścicieli dzielnicy. Złota Bulla dostarczyła argumentów legatowi papieskiemu, które pozwoliły na obronę Krzyżaków i tworzącego się ich Państwa w Prusach w sporze z Konradem mazowieckim. Dzięki temu udało się legatowi papieskiemu – Wilhelmowi z Modeny doprowadzić w dniu 19 października 1235 r. do zawarcia ugody Konrada z władzami Zakonu. Zgodnie z jej treścią Konrad powtórnie przekazał Krzyżakom ziemię chełmińską, michałowską i nieszawską, natomiast Krzyżacy zwrócili Konradowi ziemię dobrzyńską.

Oprócz napływu kolejnych braci krzyżackich z terenu Niemiec (szczególnie z rycerskich rodów z terenów z nad Renu i Mozeli), Zakon uzyskał także wsparcie papieża i cesarza niemieckiego, zaś ich wyprawy przeciw Prusom zyskały rangę krucjat, w których brali udział także polscy książęta, szczególnie z terenu Mazowsza, tak jak Leszek Biały, Kazimierz Sprawiedliwy. W 1235 r. do Krzyżaków przyłączyli się bracia dobrzyńscy, a w 1237 r. zakon kawalerów mieczowych w Inflantach zawarł z nimi sojusz polityczno-militarny, będący unią tych dwóch zakonów. Od tej pory Zakon krzyżacki w Prusach z Inflantami znacznie wzmocnił swoje możliwości działania i dalszej ekspansji terytorialnej.

===Podbój Prus===

Od 1230 r. do 1249 r. Zakon, dzięki stale napływającemu wsparciu i posiłkom przysyłanym przez cesarza niemieckiego Fryderyka II, zdołał całkowicie zająć i podporządkować dawne tereny Prusów aż do rzeki Pasłęki (Pomezania). System walki Krzyżaków polegał na stopniowym eliminowaniu rozproszonych gniazd oporu Prusów i umacnianiu dopiero co zdobytej władzy za pomocą działań polityczno-administracyjnych, prowadzonych z systemu wznoszonych fortyfikacji obronnych – zamków krzyżackich.

Podbijanie Pomezanii spowodowało wybuch I powstania Prusów, których poparł książę pomorski Świętopełk, wypowiadając wojnę Krzyżakom w 1242 r. W związku z porwaniem przez zakonników jego syna Mściwoja, książę Świętopełk podpisał pokój na Kowalowym Ostrowie w 1248 r., na mocy którego m.in. przekazał na rzecz Krzyżaków gród Zantyr i Pień oraz prawo pobierania od nich cła. Zdecydowało to o klęsce powstania pruskiego i zmusiło ich do podpisania pokoju w Dzierzgoniu w 1249 r. Prusowie uznali władzę zwierzchnią zakonu. Na zdobytych terenach rozpoczął się proces osadniczy, kierowany przez zakon krzyżacki. 

Drugi etap podboju Prusów zaczął się w rok po zawarciu pokoju w Dzierzgoniu, kiedy to Zakon podjął kampanię zdobycia Dolnych Prus i Sambii, co było możliwe przede wszystkim dzięki militarnemu wsparciu króla Czech Ottokara II, który wyprawił się d o Prus z krucjatą. Na cześć tego króla główna siedziba zakonu w Dolnych Prusach została nazwana [[Królewiec|Królewcem]]. Miasto Królewiec powstało w 1255 r. W 1260 r. wybuchło II powstanie pruskie pod wodzą Herkusa Monte, które zakończyło się niemal sukcesem. Jednak ponowne i szybkie wsparcie cesarza rzymskiego dla Zakonu i jego działań w Prusach oraz sprawdzona technika budowania twierdz i wypróbowany schemat walki z Prusami, spowodowała, że w 1283 r. powstanie upadło. Przywódca został pojmany przez Krzyżaków i powieszony, a sami Prusowie zdziesiątkowani. W trakcie walk powstała na terenie Prus świetnie zorganizowana sieć zamków krzyżackich, wokół których zaczęły powstawać ośrodki gospodarki krzyżackiej, zarządzane przez rycerzy zakonnych.

===Ekspansja Krzyżaków na ziemie litewskie===
Już w trakcie zmagań z Prusami dochodziło do starć wojsk zakonnych i litewskich. Po zdławieniu powstania pruskiego nastąpiła eskalacja konfliktu z Litwinami i Żmudzinami. W latach 1283-1325 Krzyżacy około 75 razy wtargnęli na Żmudź, Litwę i Ruś Czarną. Litwini odpowiedzieli 44 atakami na ziemie zakonu w Prusach i Inflantach. W wyniku konfliktu pogranicze żmudzkie uległo wyludnieniu, ale samej Żmudzi Krzyżakom nie udało się ostatecznie zdobyć.

===Ekspansja na ziemie polskie===
W 1308 r. Zakon zajął Pomorze Gdańskie, co wywołało protest Władysława Łokietka i pozwanie przed sąd papieski w Inowrocławiu, który 10 lutego 1321 r. nakazał zakonowi zwrot Pomorza, do którego jednak wyroku Zakon się nie zastosował i odwołał. Krzyżacy poprosili o pomoc papieża. Papież był wtedy w niewoli awiniońskiej, więc wymuszenie na nim tej decyzji nie było trudne. Niebawem Krzyżacy sprzymierzyli się z późniejszym królem czeskim Janem Luksemburskim oraz władcą Meklemburgii i w 1327 r. zaatakowali Kujawy oraz Wielkopolskę, przeprowadzając wiele najazdów. W trakcie kampanii w 1331 roku atakujące od południa wojska Jana Luksemburskiego nie zdołały zdobyć Poznania i zawróciły z powrotem do Czech. W 1345 r. najechali i złupili katedrę w Poznaniu.

Krzyżacy nadal próbowali atakować Kujawy i Wielkopolskę metodą wojen podjazdowych, jednak działania dyplomatyczne Kazimierza Wielkiego rozbijające w czasie zjazdu w Wyszehradzie w 1335 r. ich sojusz z Czechami (i pozywając ich przed polubowny sąd papieski w Warszawie w 1339 r.), chcąc też zająć tereny Rusi Czerwonej, skłonił Zakon do podpisania pokoju w Kaliszu w 1343 r., w którym Kazimierz Wielki uzyskał dla Polski Kujawy i ziemię dobrzyńską, zaś warunkowo jako wieczystą jałmużnę zatrzymywał Pomorze, ziemię chełmińską i michałowską. Pomimo kolejnych wyroków sądu papieskiego, nakazujących zwrot Pomorza Gdańskiego Polsce, Zakon nie oddał nigdy dobrowolnie tej ziemi. Nastąpiło to dopiero w wyniku ustaleń drugiego pokoju w Toruniu w 1466 r.
Podpisanie pokoju w Kaliszu zmusiło Krzyżaków do zaprzestania ataków na Polskę. Ich siła została wówczas skierowana przeciw Litwie. Zmusiło to księcia litewskiego Jagiełłę do przyjęcia chrztu, na którym otrzymał imię Władysław oraz ożenku z córką Ludwika Węgierskiego – Jadwigą Andegaweńską, zapoczątkowując unię polsko-litewską. Władysław Jagiełło jako król Polski borykał się w problemem najazdów krzyżackich oraz licznych nieprzyjaznych działań dyplomatycznych przeciwko Polsce i dynastii jagiellońskiej w Europie.

W konsekwencji narastaniu konfliktu Zakon zdecydował się ostatecznie na rozpoczęcie Wielkiej Wojny (1409-1411), której kulminacyjnym momentem była [[bitwa pod Grunwaldem]] 15 lipca 1410 r., a uwieńczeniem I pokój w Toruniu (1411 r.). Pokój ten został mimo zwycięskiej kampanii wojskowej wymuszony na Jagielle ogólną sytuacją polityczną Polski, gdyż w obronie Zakonu stanęła koalicja władców z dynastii Luksemburskiej – Jana, ks. zgorzeleckiego, Wacława, króla Czech oraz króla Węgier Zygmunta. Pokój ten przyniósł zwrotu Polsce ani Pomorza Gdańskiego ani ziemi chełmińskiej, zmusił jednak Zakon do zaprzestania ataków przede wszystkim na Litwę.
 
6 lutego 1454 r. wybuchło wewnątrz państwa zakonnego powstanie mieszczan zorganizowanych wespół z rycerstwem ziemi chełmińskiej w Związek Pruski), które wsparł król Kazimierz Jagiellończyk (wojna trzynastoletnia), stosując przeciw Krzyżakom taktykę wojen podjazdowych, którą prowadził niegdyś sam Zakon. Wojna ta przyniosła w efekcie kolejny pokój toruński - drugi (1466 r.) – Zakon zwrócił Polsce Pomorze Gdańskie, ziemię chełmińską, a także część Warmii oraz Prusy Zachodnie łącznie ze stolicą państwa krzyżackiego – Malborkiem. Stolica państwa została przeniesiona jeszcze w trakcie wojny trzynastoletniej (1457 r.) do Królewca. Oprócz tego wielki mistrz zgodził się być lennikiem króla Polski.

===Prusy Krzyżackie===
Na mocy postanowień Pokoju toruńskiego z 1466 roku Zakon Krzyżacki oddał Polsce Pomorze Gdańskie, Ziemię chełmińską i michałowską, a także Warmię i stolicę Malbork, które nazwano [[Prusy Królewskie|Prusami Królewskimi]], a pozostałe pod władzą krzyżacką ziemie określano odtąd, jako Prusy Zakonne (Krzyżackie). Tereny te były lennem króla Polski. Władzę zwierzchnią Korony Królestwa Polskiego nad tym terytorium potwierdzała seria hołdów pruskich składanych królom Polski. Hołdy nie stanowiły jednak rzeczywistej zależności Prusy Krzyżackich, lecz jedynie pokazywały działania polityczne i dyplomatyczne Zakonu oraz wyrażały jego słabość.

===Upadek państwa krzyżackiego w Prusach===
Mimo to zakon co jakiś czas organizował zbrojne wypady na tereny Prus, jednak już bez większych rezultatów. Od 1501 r. wielcy mistrzowie krzyżaccy odmawiali składania hołdu lennego władcom Polski, co stało się m. in. powodem wojny polsko-krzyżackiej 1519-1521, tzw. wojny pruskiej. Po przegranej wojnie, zmuszony przez koneksje rodzinne oraz dla zachowania pokoju wewnętrznego, wielki mistrz zakonu w Prusach właściwych Albrecht Hohenzollern von Ansbach przeszedł na luteranizm, co położyło kres istnieniu państwa zakonnego jako tworu związanego i kierowanego przez korporację duchowną. Państwo zarządzane przez Albrechta, mimo że wciąż dość silne militarnie, znalazło się w próżni politycznej, co wykorzystał król polski Zygmunt I Stary i zmusił Albrechta do hołdu lennego w 1525 r.

===Wojny z Polską i Litwą=== 
Od samego początku, kiedy to zakonnicy krzyżaccy przybyli na tereny ziemi chełmińskiej, a później rozwinęli swoją działalność na obszar pobliskich Prus i Pomorza Gdańskiego, cały czas dążyli do rozszerzenia stanu posiadania. W tym celu prowadzili wojny zaczepne i obronne, które pozwalały im realizować zamierzenia polityki zagranicznej.

'''Wojny Zakonu Krzyżackiego z Królestwem Polskim i Litwą od XIV do XVI wieku'''

{|class="wikitable" width="100%" cellpadding=2 cellspacing=2 style="text-align:center"
|-
!Lp.
!Wojna
!Działania wojenne
!Główne bitwy
!Zakończenie (pokój, rozejm)
|-
|1
|o Pomorze Gdańskie
|1327-1332
|Radziejów-Płowce, 1331
|Rozejm w Brześciu Kujawskim w 1332 r. 
|-
|2
|Wielka Wojna
|1409-1411
|Grunwald, 1410
|[[Pokój toruński 1411|I pokój toruński]], 1411
|-
|3
|Wojna Głodowa
|1414
|Brodnica, 1414
|Rozejm brodnicki, 1414
|-
|4
|Wyprawa odwrotowa Polski i Litwy do Prus
|1419-1421
|Brak bitew. Przedłużenie rozejmu i odwrót armii polskiej
|Przedłużenie rozejmu z 1414
|-
|5
|wojna golubska
|1422
|Rejon umocnień krzyżackich nad Drwęcą
|Traktat mełneński, 1422
|-
|6
|wojna kujawska
|1431-1435
|Dąbki
|Pokój w Brześciu Kujawskim, 1435
|-
|7
|[[wojna trzynastoletnia]]
|1454-1466
|Chojnice, Zalew Wiślany, Łasin, Malbork, Świecino, Gniew
|[[pokój toruński 1466|II pokój toruński]], 1466
|-
|8
|O obsadę biskupstwa warmińskiego (zwana także popią lub księżą)
|1479
|Brak bitew. Przemarsze wojsk polskich
|Złożenie przysięgi wierności przez biskupa warmińskiego Thungena królowi polskiemu
|-
|9
|Wojna Pruska
|1521
|Działania militarne m.in. w  okolicach Królewca i na wodach Zalewu Wiślanego
|Rozejm w Toruniu, 1521
|}

Źródło: M. Biskup, ''Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1306-1521'', Gdańsk 1993, passim.

'''Znaczenie rozejmów i traktatów pokojowych dla państwa krzyżackiego w Prusach'''

{|class="wikitable" width="100%" cellpadding=2 cellspacing=2 style="text-align:center"
|-
!Lp.
!Rozejm lub pokój
!Znaczenie
|-
|1
|Rozejm kończący wojnę o Pomorze Gdańskie z Polską w 1332 roku w Brześciu Kujawskim
|Kujawy zostały zaanektowane przez państwo krzyżackie po nieudanych próbach porozumienia się z Królestwem Polskim
|-
|2
|Pokój wieczysty w Kaliszu w 1343 roku (zawarty bez wcześniej prowadzonej wojny)
|Polska zrzekła się ziemi chełmińskiej, michałowskiej i Pomorza Gdańskiego na rzecz Zakonu. Krzyżacy zwrócili Polsce Kujawy i ziemię dobrzyńską. Pomorze Gdańskie miało być rodzajem darowizny na rzecz Zakonu Krzyżackiego
|-
|3
|[[Pokój toruński 1411|I pokój toruński]], 1411
|Żmudź wróciła do Litwy dożywotnio dla Jagiełły i jego brata Witolda. Zamki i miasta chełmińskie wróciły do Zakonu, a ziemia dobrzyńska do Polski. Zakon musiał wypłacić Polsce 100 tysięcy kop praskich groszy jako zadośćuczynienie i tytułem wykupu jeńców
|-
|4
|Rozejm brodnicki w 1414 roku
|Przerywał wojnę głodową. Rozejm zawarto na dwa lata. W trakcie jego obowiązywania spór polsko-krzyżacki miał być skierowany do rozpatrzenia przez sobór oraz cesarza w celu wypracowania podstaw do zawarcia trwałego pokoju
|-
|5
|Pokój mełneński w 1422 roku
|Nieszawa i część Kujaw w jej bezpośrednim sąsiedztwie oraz wsie pograniczne Orłowo i Murzynowo wróciły do Polski. Zakon zrezygnował ze Żmudzi. Strona polska zgodziła się na pozostawienie  pozostałych ziem przy Zakonie Krzyżackim
|-
|6
|Rozejm łęczycki z 1433 roku
|Zawarty na dwanaście lat, w czasie których obie strony miały dążyć do wypracowania pokoju. Zakon miał zerwać kontakty z księciem litewskim Świdrygiełłą
|-
|7
|Pokój w Brześciu Kujawskim w 1435 roku
|Zakon straci jakiekolwiek powiązania z księciem litewskim Świdrygiełłą i uznał Zygmunta Kiejstutowicza za księcia Litwy. Zakon nie mógł zatem mieszać się dalej w sprawy polsko-litewskie. Pod względem terytorialnym powtórzono warunki traktatu z 1422 roku
|-
|8
|[[Pokój toruński 1466|II pokój toruński]], 1466
|Do Polski wróciły: Warmia, Prusy Zachodnie z Elblągiem i Malborkiem, ziemia chełmińska i Pomorze Gdańskie z Gdańskiem pod nazwą tzw. Prus Królewskich. Pozostała część, tzw. Prusy Zakonne lub Krzyżackie, pozostają przy Krzyżakach. Każdy nowowybrany wielki mistrz musiał składać hołd lenny z tej części Prus królowi polskiemu. Jeżeli Polska zostałaby napadnięta, wojska krzyżackie miałyby uczestniczyć w walkach po stronie króla polskiego
|-
|9
|Kończący wojnę popią w 1479 roku
|Dotychczasowy zwolennik zakonu biskup warmiński Thungen złożył hołd królowi polskiemu i obiecywał nie działać przeciwko niemu
|-
|10
|Rozejm w Toruniu w 1521 roku
|Stan posiadania ziem taki jak przed wojną. Do Polski należały wówczas m.in.: Kwidzyn, Morąg i Pasłęk, a do Zakonu: Braniewo, Nowe Miasto Lubawskie. Skutki polityczne niedobre dla Polski
|}

Źródło: M. Biskup, ''Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1306-1521'', Gdańsk 1993, passim.

==Organizacja państwa krzyżackiego w Prusach== 

===Podział kościelny i administracyjny państwa krzyżackiego===

Podstawą organizacji kościelnej państwa krzyżackiego w Prusach podział na cztery diecezje dokonany w 1243 r. Kończył on ostatecznie rządy biskupa [[Chrystian]]a i rozpoczynał epokę władztwa zakonnego w Prusach. Wspomnianymi diecezjami były: [[Dominium warmińskie|warmińska]], [[diecezja chełmińska|chełmińska]], [[diecezja pomezańska|pomezańska]] oraz [[diecezja sambijska|sambijska]]. Od  początku Krzyżacy budowali na ziemi pruskiej władztwo oparte z jednej strony na organizacji kościelnej, a z drugiej na administracji nowo tworzonego, swojego państwa. Krzyżacy dążyli również od samego początku do podporządkowania sobie wszystkich kapituł biskupich, najmniej warmińskiej, ze względu na jej specyficzny, najbardziej świecki charakter. Podstawą budowy administracji krzyżackiej, w tworzącym się jego państwie, były [[komturstwo|komturstwa]]. Bardzo duże znaczenie, szczególnie na początku tworzenia państwa, miały komturstwa w Elblągu (siedziba mistrza krajowego w XIII w.), Dzierzgoniu (siedziba wielkiego szpitalnika i wielkiego szatnego), Królewcu (siedziba wielkiego marszałka) oraz w Zantyrze, miejscowości nieopodal późniejszego Malborka (przyszłej siedziby wielkiego mistrza od 1309 r.). Oprócz komturstw w strukturze państwa krzyżackiego istniały mniejsze jednostki administracyjne: [[wójtostwo|wójtostwa]], [[prokuratorstwo|prokuratorstwa]], urzędy leśne i rybackie oraz [[komornictwo|komornictwa]]. Te ostatnie były szczególnie istotne dla podziału administracyjnego i funkcjonowania  państwa krzyżackiego po zawarciu II pokoju w Toruniu w 1466 r.

Ostatecznie  w latach 1308-1454 władztwo krzyżackie składało się z następujących terytoriów: ziemi chełmińskiej, Pomorza Gdańskiego, Prus właściwych oraz posiadłości Zakonu Kawalerów Mieczowych w Inflantach.
 
Do momentu rozpoczęcia Wielkiej Wojny pomiędzy Zakonem Krzyżackim a Królestwem Polskim w 1409 r. Krzyżacy posiadali w dłuższym lub krótszym władaniu na przełomie  XIV i XV, oprócz wyżej wymienionych, następujące ziemie: na Mazowszu − ziemię wiską, zawkrzańską,  ziemie wchodzące w skład Nowej Marchii lub nieopodal niej − ziemię świdwińską, drawską, nowomarchijską, na Pomorzu Zachodnim − słupską, bytowską, lęborską, tuchomską. Oprócz tego Kujawy, ziemię dobrzyńską i michałowską, Gotlandię i Żmudź. Posiadłości krzyżackie były bardzo rozległe, co stwarzało duże możliwości potencjalne rozwoju państwa, przede wszystkim pod względem gospodarczym, a co za tym idzie także obronnym i militarnym. 

Państwo krzyżackie w Prusach było państwem feudalnym, zorganizowanym przez korporację kościelną, gdyż strukturę administracyjną tworzyli zakonnicy krzyżaccy. Wielki mistrz, stojący na czele państwa pełnił zarazem najwyższe godności świeckie jak i duchowne. Był zatem najwyższym dowódcą wojskowym, ale również najwyższym kapłanem. Takie państwo możemy nazwać teokratycznym. Spełniało ono takie same zadania jak każde inne państwo w średniowieczu, z tym, że miało bardziej scentralizowaną strukturę administracyjną i militarną.

===Organizacja wojskowa===

Wojsko krzyżackie składało się z kilku podstawowych rodzajów broni: w tym przede wszystkim z ciężkiej jazdy rycerskiej, jazdy lekkozbrojnej, piechoty, artylerii (począwszy od lat osiemdziesiątych XIV wieku), a także wojsk zaciężnych i tzw. gości (rycerstwa zachodnioeuropejskiego przybywającego na tereny zakonne, najczęściej w formie wojsk krzyżowych lub pomocniczych). Dowódcą całej armii zakonnej był wielki mistrz. Duże znaczenie i uprawnienia dowódcze miał pod tym względem komtur. W związku z tym, że komturstw w państwie krzyżackim było wiele, również ich zwierzchnicy – komturowie - stanowili poważną siłę administracyjno-wojskową. Byli oni dowódcami nie tylko rycerzy zgromadzonych  w konwencie (załodze zamkowej), ale także dowodzili ludnością podległą, zamieszkującą terytorium komturstwa. Ludność taka miała różne obowiązki pod względem militarnym. Zależało to przede wszystkim od wielkości ziemi, którą posiadał rycerz. Służba wojskowa rycerska dzieliła się zatem na lekkozbrojną (posiadacze mniejszych gospodarstw) i ciężkozbrojną (posiadacze większych gospodarstw, przeważnie ponad 40 łanowych; 672 hektarów). Do służby wzywani byli również wolni Prusowie. Ponadto do wystawiania zbrojnych byli zobowiązani również chłopi, karczmarze i sołtysi oraz ludność mieszkająca w dobrach biskupich. 

===Gospodarka w państwie krzyżackim=== 

====Miasta i mieszczanie====

Miasta w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach powstawały najszybciej tam, gdzie Krzyżacy najwcześniej się osiedlili oraz rozpoczęli lokację, czyli w ziemi chełmińskiej. W Prusach właściwych akcja ta rozpoczęła się pod koniec XIII i na początku XVI wieku. Lokowano nie tylko miasta ale również wsie. Lokacja [pojęcie na marginesie] odbywała się według różnych wzorów, nadawano więc prawa miejskie lub powoływano do życia wieś. Od miast, gdzie zastosowano je po raz pierwszy pochodzą ich nazwy własne, np. [[prawo chełmińskie]] (od Chełmna koło Torunia) − najczęściej stosowanym przez Zakon Krzyżacki, [[prawo lubeckie]] (od Lubeki w północnych Niemczech, leżącej nad morzem, gdzie duża część mieszczan trudniła się handlem morskim i rzemiosłami związanymi z morzem, np. bednarze, szkutnicy, cieśle itp.) − szczególnie chętnie nadawane miastom nadmorskich, [[prawo polskie]] oraz [[prawo magdeburskie|magdeburskie]] (inaczej zwane niemieckim właściwym).
 
Inicjatywa lokacyjna należała do zakon krzyżackiego, jako włodarza feudalnego. Na tereny wyludnionych Prus, po powstaniach przeciwko Krzyżakom, zaczęli napływać coraz chętniej osadnicy z Niemiec oraz z innych krajów Europy Zachodniej. Do połowy XIV wieku Zakon założył 93 miasta oraz około półtora tysiąca wsi. W pierwszej [[akcja osadnicza|akcji osadniczej]], trwającej do początku XIV wieku, założono m.in. Frombork, Kwidzyn, Elbląg, Braniewo i Malbork. Osadnictwo postępowało w podobnych kierunkach, jak odbywał się podbój Prus najpierw od strony Wisły i Prus Zachodnich w kierunku wschodnim – w głąb ziemi pruskiej, a także od północy w kierunku południowym. Widać w tym działaniu pewien schemat i porządek pod względem geograficznym.
  
Kolejna akcja osadnicza rozpoczęła się po 1310 r. Obszar poddany osadnictwu to tereny między Wisłą, Łyną i Drwęcą. Lokacje objęły przede wszystkim: ziemię lubawską oraz biskupią Warmię. Zostały wtedy założone takie miasta jak: Bartoszyce, Lubawa, Morąg, Ostróda, Działdowo, Pieniężno, Dobre Miasto, Jeziorany i Welawa. Następna duża akcja osadnicza rozpoczęła się w drugiej połowie XIV wieku. Zostały skolonizowane tereny w rejonie Kętrzyna. Powstał wówczas również Olsztyn (1353 r.) Pod koniec XIV i na początku XV wieku lokowano miejscowości w rejonie Mrągowa, Biskupca oraz Pasymia. Najpóźniej skolonizowano tereny Prus południowych, w tym pruskiej Galindii, objętych później, bo dopiero w XV wieku, tzw. [[osadnictwo mazurskie|osadnictwem mazurskim]] (na terytorium Prus południowych przybywali osadnicy z Mazowsza, szukając na nowych ziemiach lepszych warunków życia).  Ostatnia z większych akcji osadniczych na terenie średniowiecznych Prus miała miejsce w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XV stulecia.

'''Wybrane lokacje miast na prawie chełmińskim od XIII do XVI wieku'''

{|class="wikitable" width="100%" cellpadding=2 cellspacing=2 style="text-align:center"
|-
!Lp.
!nazwa lokowanego miasta
!Rok lokacji
|-
|1
|Malbork
|1276
|-
|2
|[[Dzierzgoń]]
|1288
|-
|3
|[[Pasłęk]]
|1297
|-
|4
|[[Iława]]
|1305
|-
|5
|[[Lidzbark Warmiński]]
|1308
|-
|6
|[[Orneta]]
|1312
|-
|7
|[[Pieniężno]]
|1312
|-
|8
|[[Morąg]]
|1327
|-
|9
|[[Ostróda]]
|1327-1330
|-
|10
|[[Dobre Miasto]]
|1329
|-
|11
|[[Reszel]]
|1337
|-
|12
|[[Olsztyn]]
|1353
|-
|13
|[[Kętrzyn]]
|1357
|-
|14
|[[Olsztynek]]
|1359
|-
|15
|Olsztyn (Nowe Miasto ?)
|1378
|-
|16
|[[Mrągowo]]
|1404-1407
|-
|17
|[[Węgorzewo]]
|1571
|-
|18
|[[Giżycko]]
|1573
|}

Źródło: M. Gołembiowski, ''Lokacje miast na prawie chełmińskim, Księga Pamiątkowa 750-lecia prawa chełmińskiego'', pod red. Zb. Zdrójkowskiego, Toruń 1990, t. 1, s. 229-333.

W XIV wieku zaczęło się rozwijać życie miejskie. Mieszczanie, podobnie zresztą jak w krajach ościennych  oraz w innych państwach Europy, trudnili się rzemiosłem oraz handlem. Bogaci kupcy stawali się przy tym najbogatszą warstwą ludności miejskiej, osiadłej w miastach, tworząc tzw. [[patrycjat]]. Rzemieślnicy należeli do grupy [[pospólstwo|pospólstwa]]. Reszta ludności miejskiej, w przeważającej mierze, tworzyła [[plebs]], najuboższą warstwę mieszczańską. Licznie powstawały rzemieślnicze [[cech]]y i kupieckie [[gildia|gildie]]. Cechy tkaczy, młynarzy, piwowarów, szewców, nożowników, iglarzy, piekarze, czy też rzeźników i łaziebników, przeważały w krajobrazie miejskich korporacji cechowych.
  
W omawianym okresie nastąpił szybki rozwój handlu. Bardzo popularny stał się szlak wiślany oraz kontakty handlowe z Mazowszem, Rusią, państwami skandynawskimi i Zachodem Europy (szczególnie Flandrią i Anglią). Dzięki rozwojowi gospodarczemu miasta coraz częściej dążyły do pełnej samodzielności. Widać to szczególnie w tzw. wielkich miastach, należących do związku miast hanzeatyckich, jak: Toruń, Chełmno, Elbląg, Braniewo, Gdańsk, czy też Królewiec.

==Hołdy pruskie w latach 1469-1493==

* 1 grudnia 1469 r na sejmie w Piotrkowie wielki mistrz Heinrich VI Reuss von Plauen złożył hołd lenny Kazimierzowi IV Jagiellończykowi.
* 20 listopada 1470 r. na sejmie w Piotrkowie wielki mistrz Heinrich VII Reffle von Richtenberg złożył hołd lenny Kazimierzowi IV Jagiellończykowi.
* 9 października 1479 r. w Nowym Mieście Korczynie wielki mistrz Martin Truchsetz von Wetzhausen złożył hołd lenny Kazimierzowi IV Jagiellończykowi.
* 18 listopada 1489 r. w Radomiu wielki mistrz Johann von Tieffen złożył hołd lenny królowi Kazimierzowi IV Jagiellończykowi.
* 29 maja 1493 r. w Poznaniu wielki mistrz Johann von Tieffen złożył hołd lenny królowi Janowi I Olbrachtowi.

==Wielcy mistrzowie zakonu krzyżackiego, jako zwierzchnicy Państwa zakonu krzyżackiego w Prusach==
* 1311-1324 – [[Karl Bessart von Trier]]
* 1324-1330 – [[Werner von Orseln]]
* 1331-1335 – [[Luther von Braunschweig]]
* 1335-1341 – [[Dietrich von Altenburg]]
* 1342-1345 – [[Ludolf König von Wattzau]]
* 1345-1351 – [[Heinrich Dusemer von Arfberg]]
* 1351-1382 – [[Winrich von Kniprode]]
* 1382-1390 – [[Konrad Zöllner von Rotenstein]]
* 1391-1393 – [[Konrad von Wallenrode]]
* 1393-1407 – [[Konrad von Jungingen]]
* 1407-1410 – [[Ulrich von Jungingen]]
* 1410-1413 – [[Heinrich von Plauen]]
* 1414-1422 – [[Michael Küchmeister von Sternberg]]
* 1422-1441 – [[Paul von Russdorff|Paul Bellitzer von Russdorff]]
* 1441-1449 – [[Konrad von Erlichshausen]]
* 1450-1467 – [[Ludwig von Erlichshausen]]
* 1467-1470 – [[Heinrich Reuss von Plauen]]
* 1470-1477 – [[Heinrich VII Reffle von Richtenberg]]
* 1477-1489 – [[Martin Truchsess von Wetzhausen]]
* 1489-1497 – [[Johann von Tieffen]]
* 1498-1510 – [[Friedrich von Wettin]]
* 1510-1525 – [[Albrecht Hohenzollern|Albrecht Hohenzollern-Ansbach]]

==Bibliografia==
* Marian Arszyński: ''Budownictwo warowne zakonu krzyżackiego w Prusach (1230-1454)'', Toruń 1995. 
* Marian Biskup, Gerard Labuda: ''Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach : gospodarka, społeczeństwo, państwo, ideologia''. Gdańsk, 1988. 
* Hartmut Boockmann: ''Zakon Krzyżacki: Dwanaście rozdziałów jego historii''. Warszawa, 1998. 
* Petrus de Dusburg: ''Kronika ziemi pruskiej''. Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2004. 
* Karol Górski, Wacław Górski: ''Zakon Krzyżacki a powstanie państwa pruskiego''. Malbork 2003. 
* ''Reguła Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie''. Malbork: Muzeum Zamkowe, 2002. 
* Henryk Samsonowicz, ''Krzyżacy'', Warszawa 1988. 
* Paweł Pizuński: ''Poczet wielkich mistrzów krzyżackich [1198-2000]'', Gdańsk 2003. 
* Małgorzata Jackiewicz-Garniec, Mirosław Garniec: ''Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach. Powiśle, Warmia, Mazury'', Olsztyn 2006.
* ''Wojna Polski i Litwy z zakonem krzyżackim w latach 1409-1411'', S. Jóźwiak, K. Kwiatkowski, A. Szweda, S. Szybkowski, Malbork 2010.

[[Kategoria:Dzieje]]
[[Kategoria:1201-1300]]
[[Kategoria:1301-1400]]
[[Kategoria:1401-1500]]
[[Kategoria:1501-1600]]