Gółka długoostrogowa

Gółka długoostrogowa
Gymnadenia conopsea
Gółka długoostrogowa. Fot. BerndH. Źródło: Commons Wikimedia
Systematyka
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny naczyniowe
Gromada	okrytonasienne
Klasa	dwuliścienne
Rząd	szparagowce
Rodzina	storczykowate
Rodzaj	gółka
Gatunek	gółka długoostrogowa
Synonimy

Gółka długoostrogowa (Gymnadenia conopsea) – gatunek rośliny należący do rodziny storczykowatych (Orchidaceae), rzędu szparagowców (Asparagales).

Morfologia

Gółka długoostrogowa jest rośliną wieloletnią o pędach wysokości 20-60 (80) cm. Występuje przeważnie pojedynczo. Tworzy prostą, wzniesioną, dość grubą i nagą łodygę. Liście naprzemianlegle obejmujące pochwiasto łodygę, równowąskolancetowate, jasnozielone, lśniące, grube i całobrzegie. Dolne liście większe od górnych, pod kwiatostanem przechodzą w przysadki kwiatowe.

Kwitnie od maja do lipca. Kwiaty zebrane w pojedynczy, walcowaty i bardzo gęsty kłos na szczycie łodygi. Kwiaty grzbieciste, o kolorze od liliowo-różowego do fioletowo-purpurowego, składające się z 6 niejednakowych działek. Dolna największa, tzw. warżka, posiada cienką, długą ostrogę (11-18 mm). Jej środkowa klapa jest tępa i nie dłuższa od bocznych działek.

Wewnątrz kwiatu 3 pręciki zrośnięte z szyjką słupka w tzw. prętosłup, tylko jeden z nich jest płodny, 3 pozostałe pręciki są zmarniałe. Zawartość pylnika przekształcona jest w dwie pyłkowiny, mające postać maczużek (pollinia). Trzoneczki tych maczużek opatrzone są u podstawy uczepkami. Owad wchodząc do wnętrza kwiatu, naciska na kieszenie z pyłkowinami, wskutek czego następuje ich otwarcie, a pyłkowiny za pomocą lepkich przyczepek przyklejają się do ciała (głowy) owada. Pyłkowiny nie mogą same wydostać się z kieszeni.

Owocem jest torebka o długości do 7 mm z bardzo drobnymi nasionami (0,008 mg). Dość głęboko pod ziemią występują dwie palczasto rozcięte bulwy. Jedna z nich, ciemniejsza jest starsza, druga, jasnożółta - młodsza. Ze starszej bulwy wyrasta pęd nadziemny, w młodszej gromadzą się substancje zapasowe na wytworzenie pędu w przyszłym roku. Tuż ponad bulwami wyrastają mięsiste korzenie.

Kwiaty zapylane są przez motyle, głównie przez ćmy (Lepidoptera). Najczęściej zapylaczami są: Deilephila porcellus, Macroglossum stellatarum, Autographa gamma, Diachrysia chrysitis, Noctua pronuba. Kiełkowanie nasion jest uwarunkowane obecnością specyficznych grzybów, z którymi tworzą symbiozę. Dopiero po kilku latach następuje ich kiełkowanie. Owoce wytwarzają się średnio w 73 proc.

Rozmieszczenie i ekologia

Występuje w Europie i w Azji na obszarach o klimacie umiarkowanym. W Polsce występuje na całym terenie kraju, przy czym jest pospolity w Karpatach i Sudetach, natomiast rzadki na niżu. Preferuje siedliska słoneczne, choć znosi okresowe zacienienie. Występuje na łąkach, halach górskich, w zaroślach, przydrożach, widnych lasach, wśród skał, w kosodrzewinie czy na trawiastych zboczach. Rośnie na podłożu wapiennym, jak i granitowym. W Sudetach występuje powyżej 1425 m n.p.m., w Karpatach powyżej 1710 m (najwyżej położone stanowisko znajduje się na Cubrynie w Tatrach).

Na Warmii i Mazurach gółkę długoostrogową odnotowano w obszarze Natura 2000 Ostoja Welska.

Wartość użytkowa

W Polsce gatunek objęty jest ścisłą ochroną gatunkową. Zagrożony jest głównie na niżu i w niższych położeniach górskich z powodu intensyfikacji gospodarki łąkowej.

Ciekawostki

Nazwa rodzaju Gymnadenia pochodzi od greckich słów (gymnos - nagi, aden - gruczoł) i odnosi się do budowy nektarników. Łacińska nazwa conopsea pochodzi od greckiego kónops, co oznacza "jak komar", prawdopodobnie ze względu na podobieństwo części kwiatu (długiej ostrogi) do aparatu gębowego komara.

Występuje w Polsce w dwóch podgatunkach:

• Gymnadenia conopseassp. conopsea – roślina o wysokości 20-30 cm, liściach ze stępionym wierzchołkiem i szerokości 5-8 mm. Kwiatostan luźny i krótki, ostroga dwukrotnie dłuższa od zalążni
• Gymnadenia conopsea ssp. densiflora – roślina o wysokości 30-65 cm, o liściach zaostrzonych, o szerokości 10-20 mm. Kwiatostan gęsty, o długości do 20 cm, ostroga ok. 1,5 raza dłuższa od zalążni.

Ten drugi podgatunek spotykany jest na torfowiskach węglanowych.

Tworzy mieszańce z gółką wonną, koślaczkiem stożkowatym, kukułką bałtycką, kukułką Fuchsa, kukułką krwistą, kukułką plamistą, kukułką Traunsteinera, ozorką zieloną i podkolanem białym.

Zobacz też

en.wikipedia.org [10.02.2015]
pl.wikipedia.org [10.02.2015]

Bibliografia

Rutkowski L., Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej, Warszawa 2006.
Podbielkowski Z., Rośliny użytkowe, Warszawa 1992.
Podbielkowski Z., Podbielkowska M., Przystosowania roślin do środowiska, Warszawa 1992.