Mącznica lekarska

Mącznica lekarska
Arctostaphylos uva-ursi
(L.) Spreng.
Mącznica lekarska. Źródło: fi.wikipedia.org
Systematyka
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny naczyniowe
Gromada	okrytonasienne
Klasa	dwuliścienne
Rząd	wrzosowce
Rodzina	wrzosowate
Rodzaj	mącznica
Gatunek	mącznica lekarska
Synonimy
Arbutus uva-ursi L.

Mącznica lekarska (Arctostaphylos uva-ursi (L.) Spreng.) – gatunek rośliny należący do rodziny wrzosowatych (Ericaceae), rzędu wrzosowców (Ericales).

Morfologia

Mącznica lekarska jest krzewinką o wysokości do 10 cm. Tworzy pokładające się pędy o długości do 100 cm, łatwo się ukorzeniające, pokryte ciemną, łuszczącą się korą. W fazie młodej pędy są delikatnie owłosione. Liście zimozielone, o długości 1,5–3 cm o siatkowatym unerwieniu, podługowate lub odwrotnie jajowate, skórzaste, z wierzchu połyskujące, ciemne, od spodu bledsze, całobrzegie. Są owłosione na brzegach i mają nasadę zbiegającą w ogonek.

Mącznica lekarska kwitnie od kwietnia do czerwca. Kwiaty wyrastają na końcach gałązek. Są drobne, na krótkich szypułkach, zebrane w zwisające grono. Kielich kwiatów pięciodzielny, działki kielicha z białym brzegiem, płatki korony jasnoróżowe lub białe, zrośnięte w dzbaneczek u nasady rozszerzony, wewnątrz delikatnie owłosione. 10 pręcików z długimi, różkowatymi wyrostkami na szczycie, skierowanymi ku dnu kwiatowemu. Owocem jest czerwona jagoda, o połyskującej skórce i mączystym miąższu. Jest chamefitem, co oznacza, że pączki, umożliwiające odtworzenie się rośliny w przyszłym sezonie wegetacyjnym znajdują się ponad ziemią.

Rozmieszczenie i ekologia

Mącznica lekarska występuje na półkuli północnej w strefie arktycznej i umiarkowanej oraz w Gwatemali. Gatunek zawleczony też w inne rejony świata.
W Polsce pospolity na rozległych obszarach północnej części niżu, lokalnie bywa rzadki i bardzo rzadki. Przez Polskę przebiega południowa granica jego zasięgu, biegnie ona przez Dolny Śląsk, Nizinę Śląską, Wyżynę Śląską, Góry Świętokrzyskie, Nizinę Sandomierską i Roztocze. Poza tym obszarem zwartego zasięgu znajduje się kilka oderwanych, reliktowych stanowisk w Tatrach: Wielkie Koryciska, Małe Koryciska, Siwiańskie Turnie, Sarnia Skała, Hruby Regiel.
Wymaga żyznej, przepuszczalnej i pozbawionej wapnia gleby oraz stanowiska słonecznego lub półcienistego, zasiedla widne, rzadkie bory sosnowe, suche wrzosowiska. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla związku zespołów (All.) Calluno-Arctostaphylion. Najwyższe jej stanowiska znajdują się w Tatrach, gdzie występuje w naskalnych murawach. Spotykana jest także na wydmach. Występuje pojedynczo lub w skupiskach. W Borach Tucholskich zajmuje powierzchnię kilkunastu hektarów.

Na Warmii i Mazurach gatunek ten występuje w rezerwacie Jezioro Nidzkie.

Wartość użytkowa

Roślina objęta w Polsce ścisłą ochroną gatunkową. Stanowiska tego gatunku znajdują się głównie na obszarach chronionych, m.in. w parkach narodowych czy rezerwatach przyrody.
Mącznica lekarska jest rośliną leczniczą. Liście zawierają do 20 proc. garbników, glikozydy (arbutynę i metyloarbutynę), flawonoid – izokwertycynę, wolny hydrochinon, kwasy organiczne (elagowy, galusowy i chinowy) oraz śluzy. Arbutyna to glikozyd fenolowy, który będąc inhibitorem tyrozynazy hamuje wytwarzanie barwnika melaniny w skórze. Dlatego roślina może być wykorzystywana w kosmetyce do wybielania skóry, rozjaśniania plam wątrobowych, piegów i śladów po poparzeniu słonecznym oraz do regulowania melanogenezy. Ekstrakt wykazuje działanie moczopędnie, ściągająco i antyseptycznie. Odwary stosuje się przy łagodnych zakażeniach dróg moczowych, a także przy kamicy nerkowej, przeroście gruczołu krokowego, moczeniu się nocnym, ropomoczu, białkomoczu i bezmoczu. Często stosowana jest do tego celu w mieszance ze skrzypem polnym. Do skutecznego działania niezbędny jest alkaliczny odczyn moczu, który uzyskuje się pijąc podczas kuracji wodę mineralną lub roztwór sody. Ze względu na różne przeciwwskazania i możliwe skutki uboczne kurację można przeprowadzać tylko pod kontrolą lekarza.

Surowy owoc ma cierpko-kwaśny smak. Dawniej roślina wykorzystywana była również w garbarstwie.

Ciekawostki

Nazwa mącznicy lekarskiej wiąże się z mączystym smakiem owoców. Znanych jest wiele nazw zwyczajowych: chrościna, mącznica garbarska, niedźwiedzie grono.
Mącznica lekarska może być uprawiana jako roślina okrywowa. W uprawie znane są m.in. następujące odmiany ozdobne: Wood`s Red – odmiana karłowa; Vancouver Jade – odmiana bardzo żywotna i odporna na choroby oraz Pont Reyes – nadająca się szczególnie do uprawy nad morzem.

Zobacz też

Mącznica lekarska, pl.wikipedia.org [03.10.2014]
biotechnologia.pl [03.10.2014]

Bibliografia

Matuszkiewicz Władysław, Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski, Warszawa 2006.
Piękoś-Mirkowa Halina, Mirek Zbigniew, Rośliny chronione, Warszawa 2006.