Prawo chełmińskie

Prawo chełmińskie, (niem. Culmer, Kulmer Recht; łac. Jus Culmense) – odmiana prawa magdeburskiego (niemieckiego prostego) i częściowo prawa śląskiego, niderlandzkiego i innych praw, powstała pod koniec 1232 r. w wyniku pierwszych dwóch lokacji miast w państwie krzyżackim w Prusach, Chełmna i Torunia. Używana głownie do zakładania miast w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach. Nigdy nie uzgodniono oficjalnej kodyfikacji tego prawa. Istniały i były stosowane różne jego odmiany. W późniejszej praktyce, szczególnie Prus Książęcych, stosowano głównie wydane drukiem projekty kodyfikacji z lat 1566, 1580 oraz 1594 r.

Założenia

Oprócz miast na prawie chełmińskim lokowano również wsie, młyny wolnostojące i inne dobra. Zazwyczaj nadania takie były niewielkie, liczące po kilka lub kilkanaście łanów pruskich (1 łan=16, 8 ha). Natomiast mieszkańcy wsi na prawie pruskim zobowiązani byli do służby zbrojnej (na rzecz biskupa) oraz płacili niewielki czynsz rekognicyjny (wosk, 6 denarów chełmińskich oraz płużne). Dopiero za takim pasem osadnictwa wsi służebnych na prawie pruskim prowadzono nową akcję kolonizacyjną, zakładając wsie czynszowe na prawie chełmińskim. Czasem w nowo założonej wsi na prawie chełmińskim wyodrębniano dobro służebne na prawie pruskim.

Na prawie chełmińskim jedna służba ciężkozbrojna przypadała na 40 łanów ziemi dzierżawnej, na prawie pruskim jedna służba zbrojna przypadała na 2-4 łany. Prawo pruskie dopuszczało do dziedziczenia tylko synów, w przeciwieństwie do prawa chełmińskiego, w którym dziedziczyły także córki i krewni linii bocznej, szczególnie od XV w. Dla osadników było, zatem korzystniejsze lokowanie wsi na prawie chełmińskim. W wieku XV i XVI, po wyludnieniu wielu wsi na Warmii, w czasie ponownej kolonizacji wsi (głównie ludnością polską z ziemi chełmińskiej i północnego Mazowsza), wsie nadawano na prawie magdeburskim – różniło się od prawa chełmińskiego tym, że dopuszczało do dziedziczenia jedynie w linii męskiej (w razie braku męskiego potomka ziemia wracała do nadającego – na Warmii do biskupa). W Prusach Książęcych sądowe prawo chełmińskie uchylono prawem krajowym pruskim w 1620 r. W Prusach Królewskich obowiązywało aż do rozbiorów Polski. Prawo chełmińskie dawało duże korzyści i zapewniało wiele swobód, było na początku m.in. narzędziem ściągnięcia osadników niemieckich na tereny państwa zakonu krzyżackiego w Prusach.

Miasta i lata ich założenia na prawie chełmińskim w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach

• Chełmno – 1232/ 3 r.
• Kwidzyn – 1233 r.
• Toruń – 1232/ 3 r.
• Grudziądz – 1291 r.
• Gniew – 1297 r.
• Królewiec – 1300 r.
• Iława – 1305 r.
• Łasin - 1306 r.
• Brodnica – 1298 r.
• Nowe Miasto Lubawskie – 1325 r.
• Lubawa – 1326 r.
• Morąg – 1327 r.
• Prabuty – 1330 r.
• Reszel – 1337 r.
• Działdowo – 1344 r.
• Bytów – 1346 r.
• Tuchola – 1346 r.
• Gdańsk – (Główne Miasto) 1343 r. wcześniej w 1263 r. został założony na prawie lubeckim, w 1346 r. wielki mistrz krzyżacki Henryk Dusemer, wydał dokument, który likwidował resztki prawa lubeckiego i zastępował je całkowicie korzystniejszym dla osadników prawem chełmińskim.
• Olsztyn – 1353 r.
• Kętrzyn – 1357 r.
• Biały Bór – 1382 r.
• Mrągowo – 1404 -1407 r.
• Sztum – 1416 r.
• Kłajpeda – 1475 r. (powtórna lokacja, pierwotna w 1254 r. na prawie lubeckim)