Dominium warmińskie

Dominium warmińskie – historyczny obszar stanowiący około 1/3 diecezji warmińskiej, pozostający nie tylko pod duchowną, ale i świecką władzą biskupa. Władza była sprawowana w części dominium przez biskupa, a w części przez kapitułę warmińską.

Geneza

Diecezja warmińska powstała w 1243 na mocy decyzji legata papieskiego Wilhelma z Modeny jako jedna z trzech diecezji (obok pomezańskiej i sambijskiej) na terenach dawnych ziem pruskich podbitych przez zakon krzyżacki (jednocześnie erygowana została sąsiednia diecezja chełmińska). Diecezja warmińska, oznaczona w pierwotnym dokumencie nie nazwą własną, a jako "trzecia", była największą z nich.

W akcie erygującym diecezje Wilhelm z Modeny przyjął zasadę podziału sfer wpływów, przede wszystkim w aspekcie terytorialnym, zapewniając niezależną zwierzchność nad 1/3 każdej ze wspomnianych diecezji biskupowi ("nienaruszenie z wszelką jurysdykcją i prawem"), a także bezpośrednią, równą z zakonem podległość Stolicy Apostolskiej. W pozostałej części swoich diecezji biskupi ograniczeni byli do zwierzchności duchowej. Historycy zwracają uwagę, że z jednej strony sprzyjało to wzmocnieniu pozycji Stolicy Apostolskiej przy pewnym rozdrobnieniu konkurujących sił, a z drugiej – czyniło wyraźnie lepszą pozycję zakonu wobec biskupów, a to z uwagi na jednolitość struktur zakonnych przeciwstawioną rozproszeniu władzy biskupiej, rozdzielonej na kilku ordynariuszy. Jurysdykcja obejmowała przywilej lokowania miast i wsi, sprawy gospodarcze, władzę sądowniczą, wydawanie ustaw krajowych, ale również zobowiązania dotyczące obrony granic.

Ze 120 mil kwadratowych powierzchni, ile liczyła diecezja warmińska w 1252, władztwu biskupa przypadło 47 mil kwadratowych. Wraz z rozwojem państwa zakonnego następowało także poszerzanie granic diecezji, a co za tym idzie dominium biskupiego; już w 1254 dominium liczyło 76 mil kwadratowych.

Ważnym etapem kształtowania się struktury dominium był podział na domenę biskupią i domenę kapitulną. Zgodnie z aktem biskupa Anzelma z 1277 biskupowi przypadło 2/3 dominium, a kapituła objęła we władztwo pozostała część. Następca Anzelma Henryk Fleming sprecyzował w 1279 niezależność części kapitulnej "od wszelkiej świeckiej jurysdykcji i sądu" biskupa oraz "od wszelkich poborów i ciężarów lub posług". Wspólne działania zastrzeżono dla kwestii obrony terytorialnej oraz przyznano biskupowi prawo apelacji sądowniczej. Po okresie sporów między biskupem i kapitułą wydzielenie domeny kapitulnej nastąpiło w 1288, a granice korygowano jeszcze w 1346.

W Koronie Królestwa Polskiego

Po przyjęciu II pokoju toruńskiego w 1466 dominium warmińskie pozostawało w obrębie Korony Królestwa Polskiego jako część Prus Królewskich. Władzę lokalną sprawował biskup, a wprowadzone zależności w stosunku do króla Polski były wielokrotnie podważane i weryfikowane, również zbrojnie. Po konflikcie biskupa Mikołaja Tungena z królem Kazimierzem Jagiellończykiem (1470-1479) doszło do tzw. wojny księżej zakończonej układem piotrkowskim, w którym zastrzeżono wybór na biskupa osoby "miłej królowi".

Wobec negatywnych doświadczeń Korony z 1489, kiedy po śmierci Tungena poza wolą królewską na tron biskupi kapituła wybrała pośpiesznie Łukasza Watzenrodego, drugi układ piotrkowski z 1512 jeszcze tę zależność pogłębił, wskazując, że wybór biskupa ma odbyć się z listy czterech kandydatów zatwierdzonych przez króla. W systemie politycznym Królestwa Polskiego wpływ króla na obsadę biskupstwa był naturalny, jako że biskup warmiński korzystał z przywilejów członka rady królewskiej. Wprowadzono także obowiązek składania przysiąg na wierność królowi, które dotyczyły i biskupa, i kanoników, i pozostałych duchownych, i wreszcie całej ludności, którą układ z 1479 określił mianem "królewskich poddanych". Tymże poddanym układ zapewnił prawo wypowiedzenia posłuszeństwa swojemu zwierzchnikowi, tj. biskupowi, jeśli ten zwlekałby ze złożeniem stosowanej przysięgi królowi. Ponadto przyznano mieszkańcom Warmii prawo apelacji do sądu królewskiego (z zachowaniem odrębności sądów miejskich). Z drugiej strony zachowano ograniczenie biernego prawa wyboru biskupa do pruskich indygenów.

Mimo przyjętych uregulowań dochodziło również w kolejnych latach do kontrowersji w wyborach biskupów, np. po śmierci Jana Dantyszka (1548) faworyzowany przez króla Stanisław Hozjusz musiał jeszcze odczekać krótki pontyfikat Tiedemanna Giesego, a Marcin Kromer nie bez problemów objął biskupstwo po Hozjuszu (1579), chociaż formalnie był jego koadiutorem. Wielokrotnie łamano też zasadę indygenatu, czemu sprzyjało też powolne wymieszanie narodowościowe składu kapituły – w 1521 jako pierwszy Polak spoza Prus w kapitule znalazł się Paweł Płotowski, który objął dodatkowo funkcję prepozyta. Z czasem ograniczenie to zarzucono całkowicie, a wpływ króla na wybór biskupa stał się absolutnie decydujący, czego wyrazem były np. nominacje członków rodziny królewskiej Andrzeja Batorego i Jana Alberta Wazy. O wzrastającym prestiżu diecezji w Królestwie świadczył też fakt, że kilku biskupów warmińskich przeszło (także bezpośrednio) na stolicę prymasowską w Gnieźnie, byli wśród nich również kardynałowie. Nawiązanie do tej drogi awansu miało zresztą potwierdzenie w XX wieku w osobie Józefa Glempa.

Zmiany terytorialne

Od pierwszych lat funkcjonowania biskupstwa trwał proces kształtowania granic samego dominium w stosunku do władztwa państwa zakonnego. Ustalenia dekretów z 1251 i 1254 były weryfikowane w 1341 po dużych sporach, dotyczących regulacji granicy dominium w okolicy Butryn; doszło wówczas do pomniejszego terenu dominium, przeciwko czemu protestował biskup Jan Stryprock. Polubowne rozstrzygnięcie sporu nastąpiło w 1375, ograniczając terytorium dominium o część puszczy galindzkiej i okolice Reszla. Kolejny biskup Henryk III Sorbom ocenił straty na około 6000 łanów.

Już po przejściu Warmii do Korony starania o powiększenie domeny podejmował biskup Łukasz Watzenrode, uzyskując w 1508 od Zygmunta Starego Tolkmicko i wsie Pogrodzie, Krzyżewo i Karszewo (pozostawały w granicach Warmii do Unii Lubelskiej w 1569). Nieco wcześniej król Aleksander Jagiellończyk przyznał biskupowi warmińskiemu skrawek Mierzei Wiślanej oraz obszar Szkarpawa na Wiśle-Szkarpawie. Ten ostatni teren został jednak po protestach Gdańska Warmii odebrany, a biskup Maurycy Ferber w 1530 otrzymał zwrot wpłaconej wcześniej sumy za zakup.

W 1522 Zygmunt Stary przyznał kapitule warmińskiej Pasłęk, ale zaledwie trzy lata później po hołdzie pruskim miasto włączone zostało do Prus Książęcych.

Struktura administracyjna

Dominium podzielone zostało na dziesięć jednostek administracyjnych – komornictw. Siedem z nich weszło w skład domeny biskupa, trzy pozostały pod zarządem kapituły. Lokowano na Warmii następujące miasta: Braniewo (1254), Frombork (1310), Ornetę (ok. 1312), Melzak (Pieniężno, ok. 1312), Lidzbark (1308), Dobre Miasto (1329), Jeziorany (1338), Reszel (1337), Biskupiec (1395), Bisztynek (1385), Wartembork (Barczewo, 1364), Olsztyn (1353).

Władztwu biskupa podlegały komornictwa:

• braniewskie
• orneckie
• dobromiejskie
• wartemborskie
• reszelskie
• jeziorańskie
• lidzbarskie

Pozostałe komornictwa trafiły pod zarząd kapituły warmińskiej:

• fromborskie
• melzackie
• olsztyńskie

Funkcje administracyjne w imieniu biskupa i kapituły pełnili burgrabiowie. Wyrazistym przejawem świeckiego władztwa biskupiego nad terytorium były wydawane przez biskupów ordynacje krajowe stanowiące zbiór przepisów prawnych. Największe znaczenie miała ordynacja biskupa Maurycego Ferbera z 26 września 1526, która obowiązywała przez 240 lat. Przygotowana w 1766 przez biskupa Adama Stanisława Grabowskiego kolejna ordynacja miała za zadanie unowocześnić przepisy; po śmierci biskupa była wdrażana przez jego następcę Ignacego Krasickiego (a w jego imieniu przez kanonika Tomasza Szczepańskiego), wkrótce jednak dominium przestało funkcjonować po włączeniu do Prus w 1772.

Bibliografia

Achremczyk Stanisław, Historia Warmii i Mazur, tom I: Pradzieje – 1772, Olsztyn 2010
Achremczyk Stanisław, Warmia, Olsztyn 2011.
Chłosta Jan, Słownik Warmii (historyczno-geograficzny), Olsztyn 2002.
Dzieje Warmii i Mazur w zarysie (redakcja naukowa Jerzy Sikorski i Stanisław Szostakowski), tom I: Od pradziejów do 1870 roku, Warszawa 1981.
Leśnodorski Bogusław, Dominium warmińskie (1243–1569), Poznań 1949.
Szorc Alojzy, Dominium warmińskie 1243–1772. Przywilej i prawo chełmińskie na tle ustroju Warmii, Olsztyn 1990
Szorc Alojzy, Dzieje diecezji warmińskiej (1243–1991), Olsztyn 1991