Gładysze

Gładysze
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	braniewski
Gmina	Wilczęta
Liczba ludności (2010)	293
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego
Położenie na mapie Polski
{{#invoke:Koordynaty|szablon}}

Gładysze (niem. Schlodien) – wieś sołecka położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie braniewskim, w gminie Wilczęta. W latach 1975-1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa elbląskiego.

Miejscowość w 2010 roku liczyła 293 mieszkańców.

Położenie

Wieś położona jest w północno-zachodniej części województwa warmińsko-mazurskiego, na obszarze Wysoczyzny Elbląskiej, 3 km na wschód od Wilcząt, przy drodze wojewódzkiej nr 509.

Dzieje miejscowości

Pierwsza wzmanka o Gładyszach pochodzi z 1348 roku. Nosiła wówczas nazwę Scolden i była zamieszkana przez wolnych Prusów. W późniejszymokresie stanowiła własność staropruskiego rodu Werner. W 1557 roku majątek należał do Feliksa Wernera. Gładysze przez trzysta lat należały do arystokratycznego rodu zu Dohna. W 1643 roku Erhard Werner w związku ze znacznymi wierzytelnościami przekazał Gładysze pod kuratelę braci Achatiusa i Fryderyka zu Dohna. W 1654 roku na skutek rodzinnych podziałów, majątek znalazł się w rękach części rodu, mającą dotychczas siedzibę w Dębinach. W 1688 roku Gładysze oddziedziczył brandenbursko-[ruski generał Christoph zu Dohna - protoplasta gładyskiej linii rodu Dohna-Schlodien. Po reformacji przedstawiciele rodu z Gładysz,Ławek i Karwin przyjęli kaliwinizm - do początku XIX stulecia utrzymywali w pałacu własnego kaznodzieję, odprawiającego co niedziela mszę.

Dzieje pałacu w Gładyszach wiążą się bezposrednio z postacią francuskiego architekta, hugenoty Jeana de Bodta - budowniczego berlińskiego Arsenału i Pałacu Miejskiego w Poczdamie. Christoph zu Dohna zamówił u niego porjekt pałacu. Pierwsza budowa rozpoczęła się koło Kwitajn. Jednak po uderzeniu pioruna w fundamenty, budowę przeniesiono do Gładysz, która trwała w latach 1701-1704. Pałac został wzniesiony w stylu baroku holenderskiego. Na północny wschód od budowli wybudowano Dwór Służby. Zespół pałacowy składał się ponadto z dwukondygnacyjnej kuchni, parterowych kawalerskich budynków, spiżarni, domku myśliwego, stajni koni powozowych, pałacowego stawu. W 1858 roku do pałacu dobudowano niewielkie skrzydło, w którym znajdowała się oranżeria, połączona łącznikiem z pałacem. W łączniku mieściło się archiwum, oraz galeria obrazów rodzinnych. W XIX wieku pałaca został odnowiony. Park przypałacowy zaprojektowany w stylu barokowym,otoczony był systemem umocnień i małych bastionów. W 1800 roku park został przebudowany. DO największych atrakcji zaliczał się chiński pawilon herbaciany oraz malowniczy domek podcieniowy dla dzieci. Zespół parkowo-pałacowy łaczył się z kompleksem leśnym - Las Spędy.W 1803 roku we wsi i majątku mieszkały łącznie 333 osoby. Na przełomie XVIII i XIX wieku właścicielem Gładysz był Karol zu Dohna-Schlodien, który zasłynął przede wszystkim za sprawą działalności filantropijnej i troski o pracujących w jego dobrach ludzi. Skupił się między innymi na rozbudowie szkolnictwa w swoich majątkach. W 1784 roku Karol nabył majątek Rudzienice w okolicach Iławy. Z myślą o pracujących w nim polskich chłopach rozpoczął naukę języka polskiego. Przetłumaczył także i wydał własnym sumptem katechizm luterański po polsku. Już w 1802 roku zniósł poddaństwo w swych posiadłościach. Znalazł sojusznika w osobie Fryderyka zu Dohny ze Słobit. Ciężkim etapem w dziejach Gładysz był okres okupacji francuskiej. 26 stycznia 1807 w majątku pojawił się oddział wojsk napoleońskich pod dowództwem gen. Rouquette'a i gen. L’Estocqa. Marszałek Jean Baptiste Bernadotte z I Korpusem armii francuskiej zajął kwatery w pałacu w Słobitach, a w Gładyszach i Nowicy Francuzi wybudowali w maju prowizoryczne baraki dla żołnierzy. Stacjonwanie wojsk doprowadziło do zubożenia mieszkańców wsi - pojawił się głód, a wraz z nim epidemia tyfusu i czerwonki. W tej sytuacji Karl zu Dohna, zaczął wyprzedawać rodzinne srebra i kosztowności, aby ratować ludność.W dniach 4 i 5 czerwca 1807 roku niedaleko Gładysz rozegrała się bitwa o most na Pasłęce, w której Francuzi pokonali z Prusaków i Rosjan, a następnie ścigali ich aż do Osetnika. W 1810 roku natomiast w pałacu, liczącym wówczas 58 pokoi, leczył rany niemieci poeta Max von Schenkendorf. W 1875 roku majątek i wieś były zamieszkane przez 365 osób.

Przed II wojną światową miejscowość należała do parafii Wilczęta i była trzecią co do wielkości wsią w tej parafii. W 1932 roku do majątku należały miejscowości: Tatarki, Duże Kiwtajny, Małe Kwitajny, Swędkowo, Piskajmy, Karwiny. W dobrach znajdowało się między nnymi 231 koni, 770 owiec. Wieś składała się z 65 domów, w których żyło 597 osób, w tym 576 ewangelików i 31 protestantów. W Gładyszach pracował lekarz, weterynarz, działała jednoklasowa szkoła. W Gładyszach istniała również apteka, gospoda, należąca do Fritza Marquardt’a oraz poczta. W miejscowości działało także Ewangelickie Towarzystwo Młodych Dziewcząt oraz Towarzystwo Sportowe i Gimnastyczne.

Ostatnim właścicielem dóbr w Gładyszach był Carl-Emanuel zu Dohna-Schlodien (1926-1945). Ranny podczas walk w Prusach Wschodnich, zmarł w lazarecie w Piławie (obecnie Bałtyjsk). Jego matka wraz z dwiema córkami uciekły 21 stycznia 1945 roku do Westfalii. Nienaruszony pałac dostał się w ręce Armii Czerwonej. Pełnił funkcję kołchozu. W 1950 roku budowla została przejęta przez Państwowe Zakłady Zbożowe i służyła jako...magazyn. Dziesięć lat później został przejęty przez miejscowe Państwowe Gospodarstwo Rolne. Między 1965 a 1984 pałac był dewastowany i popadał w croaz większą ruinę. W 1984 roku pałac wraz z parkiem trafił w ręce prywatne - niestety było to początkiem bezceremonialnej rozbiórki poszczególnych części zespołu. W lipcu 1986 roku pałac w Gładyszach spłonął. Ruiny zostały przejęte przez Polsko-Niemiecką Fundację Ochrony Dziedzictwa Kulturowego Warmii. Głównym założeniem jest odbudowa pałacu i odrestaurowanie założenia parkowego. Po 1945 roku w Gładyszach osiedlili się przybysze z różnych części Polski .Uruchomiono świetlicę i czteroklasową szkołę.

Ludzie związani z miejscowością

• Christoph zu Dohna (1665-1733) - generał brandenbursko-pruski,hrabia i burgrabia,późniejszy minister i dyplomata w służbie elektora brandenburskiego, a następnie króla Prus Fryderyka I. Wspomniany Christoph zu Dohna, zasłynął jako budowniczy pałacu w Gładyszach oraz autor pamiętników.

Zabytki

• Pozostałości mauzoleum Dohnów z 1879 roku - to obszerną budowla w stylu neogotyckim, z czerwonej cegły. Wewnątrz, na środku posadzki znajduje się wejście do wielokomorowej krypty, przykrywanej niegdyś ciężką płytą.Obiekt jest obecnie zdewastowany,a krypta pozostaje odsłonięta.
• Umocnienia ziemne, szańce i wały zwane przed 1945 rokiem Francuskim Przyczółkiem, zlokalizowane po prawej stronie za mostem na Pasłęce, przy drodze w kierunku na Bażyny. Pamiątka po bitwie stoczonej między wojskami francuskimi i prusko-rosyjskimi w dniach 4-5 czerwca 1807 roku

Bibliografia

1. Jackiewicz-Garniec Małgorzata, Garniec Mirosław, Pałace i dwory dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn 2001.
2. Mieczkowski Krzysztof, Tomaszewski Marian, Rowerem po krainie Kanału Elbląskiego. Przewodnik po szlakach rowerowych, Elbląg 2012.
3. Pasłęk. Z dziejów miasta i okolic 1297-1997, red. Józef Włodarski, Pasłęk 1997.
4. Warmia i Mazury. Przewodnik ilustrowany, red. Marcin Kuleszo, Barbara Wojczulanis, Olsztyn 2001.
5. Plan odnowy miejscowości Gładysze [data dostępu: 5.05.2014]
6. Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Wilczęta [data dostępu: 5.05.2014]
7. Bank Danych Lokalnych GUS [data dostępu: 5.05.2014]
8. Lech Słodownik, Gładysze [data dostępu: 5.05.2014]