Zygmunt Edward Szendzielarz

Zygmunt Edward Szendzielarz Łupaszko
Źródło: Commons Wikimedia [10.02.2015]
Data i miejsce urodzenia	12 marca 1910 r. Sryj
Data i miejsce śmierci	8 lutego 1951 r. Warszawa
Wojskowy	major Wojska Polskiego

Zygmunt Edward Szendzielarz (ur. 12 marca 1910 r. w Stryju, zm. 8 lutego 1951 r. w Warszawie) – (ps. „Łupaszko”) major Wojska Polskiego, zamordowany w więzieniu mokotowskim w Warszawie 8 lutego 1951 r. Był najmłodszym z szóstki rodzeństwa. Rodzicami byli Karol i Eufrozyna z Osieckich.

Życiorys

Szkoła i wykształcenie

Zawieruchy pierwszej wojny światowej spowodowały, że rodzina przenosiła się z jednego miejsca na drugie, stąd Edward naukę rozpoczął w szkole powszechnej we Lwowie, a kontynuował w gimnazjum powszechnym w Stryju. Kolejny etap nauki, jak i życia nierozerwalnie łączył się z Wojskiem Polskim. 14 listopada 1931 r. wstąpił na ochotnika do Szkoły Podchorążych Piechoty w Ostrowi Mazowieckiej, którą ukończył 12 sierpnia 1932 r. w stopniu kaprala podchorążego. Następnie kontynuował naukę w Szkole Podchorążych Kawalerii w Grudziądzu (od 1 października 1932 r. do 5 sierpnia 1934 r.), a po jej ukończeniu w stopniu podporucznika został przydzielony do 4 Pułku Ułanów Zaniemeńskich (w tym okresie życia przejawia dużą aktywność sportową. Uprawia kolarstwo, pływanie, wioślarstwo, szermierkę, m.in. był w składzie grupy hipicznej Militari, a nawet przeszedł kurs narciarski w Tatrach). Awansowany do stopnia porucznika prawdopodobnie 19 marca 1938 r. 28 stycznia 1939 r. ożenił się z Anną Swolkień (mieli córkę Barbarę ur. 16 listopada 1939 r., zm. 30 marca 2012 r.).

Kampania wrześniowa

W chwili agresji Niemiec na Polskę 1 września 1939 r., por. Z Szendzielarz dowodził 2 szwadronem 4 Pułku Ułanów Zaniemeńskich w składzie Wileńskiej Brygady Kawalerii pod dowództwem płk. dypl. K. Druckiego-Lubeckiego. W składzie pułku walczył w obronie Piotrkowa Trybunalskiego (od 2 do 4 września) oraz brał udział w działaniach osłaniających odwrót WP (13 DP, 19 DP i 29 DP). Po przeprawie przez Wisłę (w nocy z 9/10 września) Wileńska BK przestała istnieć jako związek taktyczny, a 4 Pułk Ułanów przestał liczyć się jako zwarta siła zbrojna. 13 września 2 szwadron prowadzony przez por. Z. Szendzielarza dołączył do części oddziałów pod dowództwem ppłk. Święcickiego. Następnie podporządkowany dowódcy kombinowanej Brygady Kawalerii płk. Zakrzewskiemu szwadron dowodzony przez por. Szendzielarza toczył walki na szlaku od Lubartowa (m.in. przez Pawłów, Tyszowce, Krasnobród) aż do Majdanu Sopockiego, gdzie wszedł (23 września) do Grupy Kawalerii gen. Andersa. Następnie został wcielony z pozostałym pododziałem w skład Kresowej Brygady Kawalerii pod dowództwem płk. dypl. J. Grobickiego. Zgrupowanie różnych oddziałów WP próbowało przebić się na Węgry, ale wobec niepowodzenia w walce z Niemcami (26 września zostały rozproszone) por. Z. Szendzielarz dołączył do Nowogródzkiej Brygady Kawalerii, która również zmierzała ku południowej granicy II RP. 27 września gen Anders wobec przeważających sił niemieckich i sowieckich nakazał rozwiązanie oddziałów i przedarcie się w małych grupach na Węgry. W tym czasie Z. Szendzielarz dostał się do niewoli (najprawdopodobniej) niemieckiej, z której niebawem zbiegł i dotarł do Lwowa. Za wykazane męstwo podczas wojny obronnej w 1939 r., por. Zygmunt Szendzielarz został odznaczony Krzyżem Virtuti Militari V klasy.

Okres okupacji niemieckiej

Po zakończeniu działań militarnych Zygmunt Szendzielarz usiłował przedostać się do Francji w celu prowadzenia dalszej walki, ale droga przez Węgry, jak i później przez Litwę, podczas której musiał się mierzyć z wieloma trudnościami cywilnego życia codziennego, imając się różnych prac dorywczych w realiach sowieckich czy litewskich przyczyniła się do zmiany planów. Najprawdopodobniej od 1940 r., wstępuje w szeregi konspiracji, posługując się przybranym pseudonimem „Łupaszko”. We wrześniu 1940 r. powstał Wileński Pułk Ułanów Śmierci, w szeregach którego najprawdopodobniej por. Szendzielarz został dowódcą jednego z trzech szwadronów. Od 1941 r. do końca 1942 r., w komórce wywiadu dalekowschodniego, organizował m.in. siatkę wywiadowczą na linii kolejowej Wilno – Ryga. W 1943 r., z rozkazu Komendy Okręgu Wileńskiego Armii Krajowej został oddelegowany do objęcia oddziału partyzanckiego AK pod dowództwem ppor. Antoniego Burzyńskiego ps. „Kmicic”. Przed przybyciem „Łupaszki” zgrupowanie dowodzone przez ppor. A. Burzyńskiego zostało podstępnie przez Sowietów rozbite, a sam „Kmicic” wraz z częścią swoich żołnierzy zamordowany. Por. Z. Szendzielarz odtwarza i zwiększa liczebność oddziału, przyjmując nazwę Brygada Śmierci zwanej też czasami Brygadą „Łupaszki” (od stycznia 1944 r. - 5 Wileńska Brygada AK). W skrajnie trudnych warunkach podejmuje walkę z Niemcami, kolaboracyjnymi oddziałami litewskimi oraz prześladującą polską ludność partyzantką sowiecką, wykazując się talentem dowódczym i organizacyjnym do tego stopnia, że Sowieci wyznaczyli za jego głowę nagrodę. W kwietniu 1944 r., przypadkowo zatrzymany przez Litwinów, zostaje przekazany władzom niemieckim, które zwalniając Szendzielarza mają nadzieję na zaprzestanie akcji na linii zaopatrzenia i okupacyjnych sił w terenie oraz wspólne działanie przeciwko sowieckim oddziałom leśnym, co w jednym, jak i drugim przypadku nie miało miejsca. Podczas majowej koncentracji związanej z przygotowaniem do operacji „Ostra Brama” prawdopodobnie otrzymał awans do stopnia rotmistrza, a następnie rozkazem Komendanta Wileńskiego Okręgu AK ppłk. A. Krzyżanowskiego „Wilka” 5 Wileńska Brygada AK została przesunięta na północ od Wilna (Inspektorat A w składzie Zgrupowania Nr 1 pod dowództwem mjr. A Olechnowicz „Pohoreckiego”). Podczas akcji „Burza” (czerwiec i lipiec 1944 r.), w ramach której doszło do zdobycia Wilna wraz z Armią Czerwoną 5 Brygada nie brała udziału (z różnych przyczyn), przemieszczając się w kierunku zachodnim i unikając spotkania, a zarazem dostania się do niewoli sowieckiej, co spotkało sporą część oddziałów polskich na czelne z ppłk. A. Krzyżanowskim „Wilkiem”. 5 Brygada intensywnie tropiona m.in. przez NKWD dla zmylenia najeźdźcy zmieniła nazwę na „Brygada Warszawska”, a sam „Łupaszko” odtąd nosił miano „Żelaznego”. Wymykając się przeważającym siłom wroga w lipcu 1944 r., Brygada dociera do Puszczy Grodzieńskiej, gdzie zostaje otoczona przez Sowietów. Rotmistrz Z. Szendzielarz nakazuje rozformować oddział, a pojedynczym żołnierzom wracać do domów lub przedzierać się małymi grupami do Lasów Augustowskich. Większa część kadry dowódczej na czele z „Łupaszką” wybiera drugi wariant. Rozwiązanie formacji nastąpiło 23 lipca 1944 r. w okolicy wsi Porzecze w Puszczy Grodzieńskiej.

Konspiracja po 1945 r.

Po tym fakcie, wraz z resztkami oddziału, 20 września 1944 r., podporządkował się komendantowi Okręgu Białostockiego AK ppłk. W. Liniarskiemu (ps. „Mścisław”), który nakazał „Łupaszce” w Puszczy Białowskiej zorganizowanie kadrowego oddziału z rozbitków wileńskiej i nowogródzkiej AK. Od września 1944 r., w składzie oddziału znalazł się m.in. oficer BiP Okręgu Wileńskiego AK ppor. Lech Beynar ps. „Nowina”, późniejszy znany publicysta i historyk, piszący pod pseudonimem literackim „Paweł Jasienica”. W listopadzie rtm. Z. Szendzielarz został awansowany do stopnia majora, a zimę, którą spędził na terenie Obwodu AK Bielsk Podlaski wraz częścią oddziału wykorzystał na dalsze szkolenia i odpoczynek. Na początku 1945 r., (przełom stycznia i lutego) ppłk. W. Liniarski mianował Z. Szendzialarza komendantem partyzantki Okręgu Białostockiego AK. Po kwietniowej mobilizacji odtworzona częściowo Brygada wychodzi ponownie w pole. Głównym przeciwnikiem są oddziały Armii Czerwonej, NKWD, KBW, LW oraz UB i MO. Z wyroków WSS Obwodu Bielsk Podlaski likwidowani są agenci komunistyczni lub poszczególni członkowie PPR. W maju 1945 r. stan liczebny zgrupowania to około 200 partyzantów podzielonych na pięć pododdziałów: trzy szwadrony, kompania szturmowa i drużyna podoficerska. We wrześniu „Łupaszko” wykonuje rozkaz rozformowania oddziału, który liczy już około 300 żołnierzy, ale sam nie zamierza zaprzestać dalszej walki z komunistami. Po dotarciu do Gdańska (prawdopodobnie 18 września1945 r.) nawiązuje kontakt z ostatnim komendantem Okręgu Wileńskiego AK ppłk. A. Olechnowiczem ps. „Pohorecki” i otrzymuje od niego zadania typowo propagandowe, które wykluczają istnienie większych zgrupowań. Na pozyskiwanie dalszych funduszy na rzecz działalności propagandowej uzyskuje zgodę na utrzymywanie kilkuosobowych grup zbrojnych (tzw. patroli dywersyjnych), które swoją działalność rozpoczęły od stycznia 1946 r.; do tego czasu redagowano, powielano i rozprowadzano ulotki o treści antykomunistycznej. Podczas kolejnego spotkania z ppłk A. Olechnowiczem (styczeń 1946 r.) „Łupaszko” przekonuje przełożonego i uzyskuje zgodę na utworzenie większego oddziału. Powołuje do życia 6 Brygadę Wileńską (teren działania woj. białostockie i podlaskie) oraz pod swoim dowództwem odtwarza 5 Wileńską Brygadę (rejon działalności Pomorze oraz Warmia i Mazury). W 1946 r. stan liczebny 5 Brygady nie przekraczał 80 partyzantów, natomiast 6 Brygady - 70 żołnierzy. Od lata 1946 r., wobec znacznego wzrostu sił komunistów, postanawia przejść w rejon działania 6 Brygady i zmierza do połączenia sił, co następuje w połowie października (dotarł tylko szwadron H. Wieliczki „Lufy”), natomiast pozostałe szwadrony rozformowały się listopadzie 1946 r. Od początku 1947 r., na skutek wzmożenia terroru aparatu władzy (bliskość wyborów do Sejmu) oraz wobec ludności cywilnej a także faktu, że oddziały „Łupaszki” są zaciekle zwalczane, pod koniec marcu podczas koncentracji podejmuje decyzje o zwolnieniu części podkomendnych, którzy chcieli się ujawnić. Brygada liczy już tylko około 40 ludzi. Ostatecznie po rozmowach z niektórymi byłymi podkomendnymi (m.in. z L. Beynarem i L. Minkiewiczem) „Łupaszka” postanowił zaprzestać walki zbrojnej i powrócić do życia cywilnego. Po przekazaniu dowództwo polowego nad 6 Brygadą ppor. W. Łukasiukowi ps. „Młot” od drugiej połowy kwietnia 1947 r. przebywał na Śląsku, gdzie spotkał się z ppłk. A. Olechnowiczem, który rozkazał mu rozwiązanie 6 Brygady. „Łupaszka” nie podjął w tym celu poważnych działań, utrzymując przez łączników kontakt z „Młotem”. Zagrożony schwytaniem przeniósł się do Zakopanego, a po rozbiciu przez UB Okręgu Wileńskiego AK (czerwiec 1948 r.) został aresztowany 30 czerwca 1948 r. w Osielcu (k. Jordanowa) i natychmiast przewieziony do Warszawy, gdzie osadzono go w więzieniu mokotowskim przy ul. Rakowieckiej. Podczas procesu, który rozpoczął się 23 października 1950 r., członkowie Okręgu Wileńskiego AK ppłk A. Olechnowicz ps. „Pohorecki", kpt. H. Borowski ps. „Trzmiel”, mjr Z. Szendzialarz ps. „Łupaszko”, ppor. Lucjan Minkiewicz „Wiktor” zostali skazani na karę śmierci („Łupaszko” na osiemnastokrotną karę śmierci), natomiast sanitariuszki 5 i 6 Brygady Lidia Lwow „Lala” (towarzyszka życia Z. Szendzielarza) na karę dożywotniego więzienia; Wanda Minkiewicz „Danka” (żona L. Minkiewicza) na 12 lat pozbawienia wolności. Skazanych na karę śmierci zamordowano strzałem w tył głowy 8 lutego 1951 r. w godzinach wieczornych w kilkuminutowych odstępach w więzieniu na Mokotowie.

Wizerunek mjr. Z. Szendzielarza „Łupaszki” oraz jego działalność przez kolejne lata były wielokrotnie zakłamywane na różne sposoby w szeroko rozumianej pamięci zbiorowej społeczeństwa. 22 sierpnia 2013 r., podczas wspólnej konferencji prasowej Instytut Pamięci Narodowej, Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie oraz Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa poinformowały o odkryciu, zabezpieczeniu i identyfikacji szczątków mjr. Z. Szendzielarza „Łupaszki”.

Zobacz też

Tablica V Wileńskiej Brygady AK w Ostródzie

Bibliografia

Fikus D., Pseudonim „Łupaszka”. Z dziejów V Wileńskiej Brygady Śmierci i Mobilizacyjnego Ośrodka Wileńskiego AK, Warszawa 1990.
Kozłowski P., Zygmunt Szendzielarz „Łupaszko” 1910-1951, Warszawa 2011.
Krajewski K., Łabuszewski T., „Łupaszka”, „Młot”, „Huzar”. Działalność 5 i 6 Brygady Wileńskiej AK (1944-1952), Warszawa 2002.
Niwiński P., Okręg Wileński AK w latach 1944-1948, Warszawa 1999.