Małga

Małga
Tablica informacyjna o historii wsi. Fot. Mieczysław Kalski
Rodzaj miejscowości	wieś nieistniejąca
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	szczycieński
Gmina	Jedwabno
Liczba ludności (2013)	brak
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Małga
Położenie na mapie Polski Małga
{{#invoke:Koordynaty|szablon}}

Pozostałości Kościoła Ewangelickiego w Małdze.
Fot. Mieczysław Kalski

Wieża Kościoła Ewangelickiego w Małdze.
Fot. Mieczysław Kalski

Wieża kościelna w Małdze, rok 2021.
Fot. Batory

Małga (również: Ruda, niem. Malga) – jedna z najstarszych, a także jedna z największych wsi na terenie powiatu szczycieńskiego, w gminie Jedwabno, obecnie opuszczona.

Położenie

Wieś położona była w południowej części województwa warmińsko–mazurskiego, nad Omulwią, w pobliżu granicy z powiatem nidzickim.

Dzieje miejscowości

Wieś wspominano już w 1343 roku jako Ruda – nazwa wywodzi się od rudy darniowej, z której wytapiano żelazo. Późniejsza nazwa Małga pochodzi od staropruskiego Malien, czyli rzeki Omulew. W 1403 roku mistrz hutniczy Ekart otrzymał tu przywilej na kuźnicę żelazną; sto lat później powstała tu karczma. Poza tym w okolicy wsi osiedliło się sporo bartników, a także smolarze, rybacy, myśliwi przybywający z Mazowsza. W 1511 roku mieszkańcy wsi otrzymali zapis na 7 łanów na prawie chełmińskim; w drugiej połowie tegoż stulecia wieś obejmowała 12 łanów. Pod koniec XVIII wieku Małga należała do wsi o największej liczbie mieszkańców na terenie powiatu nidzckiego.

Kościół zbudowany został przed rokiem 1579 jako filia parafii w Jedwabnie. W 1898 roku do filii w Małdze uczęszczało 881 Polaków i zaledwie 30 Niemców. W latach 1900-1902 na miejscu drewnianego kościoła powstał kościół murowany. Obecnie została po nim tylko wieża będąca w fatalnym stanie.

W 1858 roku w pobliżu wsi powstało osiedle Mędrzyki (Karłowo), obejmujące 2 łany. Nieopodal znajdowało się Przeganisko, osiedle i młyn wodny nad Omulwią, założone w 1752 roku; jeszcze w połowie XIX wieku obejmowało 4,5 łana i jedną chałupę.

Wiosną 1807 roku okolice Małgi były terenem działań wojennych. Nad Omulwią operował wówczas korpus obserwacyjny złożony z oddziałów polskich pod dowództwem gen. Józefa Zajączka. 25 marca doszło pod Małgą do poważniejszego starcia. Przed atakami oddziałów rosyjskich wioski bronił płk Cyprian Godebski. Z kolei 12 maja pod Małgą i Przeganiskiem doszło do jednej z najkrwawszych i najbardziej chlubnych dla polskiego oręża bitew na Mazurach w roku 1807. Otoczonemu przez kozaków w Przeganisku polskiemu oddziałowi dowodzonemu przez kpt. Stanisława Leszczyńskiego z ratunkiem pospieszył z Małgi szef batalionu Jan Krukowiecki i nakazał żołnierzom „bronić się jak Polakom należy, do ostatniego człowieka”. Oddziały polskie w Przeganisku broniły się rzeczywiście na tyle dzielnie, że doczekały odsieczy gen. Stanisława Fiszera.

20 stycznia 1945 r. do Małgi wtargnęły wojska radzieckie. Czerwonoarmiści dokonywali zbrodni wojennych - podpalenia, mordy i gwałty były na porządku dziennym, np. gospodarza Friedriecha Brenda zamordowano, a ciało rozjechano czołgiem. Część mieszkańców ukryła się w Małej Małdze (część wsi) i wyszła dopiero w lutym. Tylko im udało się przeżyć. Połowa zabudowań wsi była spalona.

W 1947 r. do wsi przybyli Ukraińcy przesiedlani w ramach Akcji "Wisła. Wyjątkowo trudna sytuacja bytowa rodziła solidarność między społecznością Mazurów, polską i ukraińską. Ludzie pomagali sobie nawzajem, chodzili też do jednego ewangelickiego kościoła.

Wieś należała po II wojnie światowej do powiatu nidzickiego. Na początku lat 50. zdecydowano o utworzeniu na tych terenach poligonu wojskowego oraz ogłoszono, że Małga oraz kilka mniejszych wiosek zostaną ewakuowane. Po wysiedleniu mieszkańców wieś rozebrano, pozostawiając jedynie wieżę kościoła, wykorzystywaną przez wojsko jako punkt obserwacyjny. Poligon istniał w latach 1954-1993. Obecnie tę niegdyś jedną z największych mazurskich wsi porastają drzewa i zarośla.

W 2021 pojawiła się informacja o planach reaktywacji poligonu. Ma on objąć teren gminy Janowo (czyli zniszczone wsie Ulesie, Retkowo, Sadek).

Liczba mieszkańców i gospodarstw w poszczególnych okresach:

• 1782 r. – 60 gospodarstw

• 1818 r. – 263 osoby, 61 gospodarstw

• 1939 r. – 481 osób

Przyroda

W pobliżu miejscowości rozciąga się rezerwat przyrody "Małga".

Bibliografia

Achremczyk Stanisław, Historia Warmii i Mazur, t. II, Olsztyn 2011.
Ambroziak Sławomir, Historia gminy Jedwabno[w:] Strona Gminy Jedwabno [22.08.2013]
Ambroziak Sławomir, Atlantyda nad rzeką Omulew. Losy nieistniejących miejscowości położonych na granicy powiatów szczycieńskiego i nidzickiego, Rocznik Mazurski, t. 9, 2005, ss. 3–39.
Ambroziak Sławomir, Małga. Historia pewnej wsi mazurskiej, Rocznik Mazurski, t. 4, 1999, ss. 3–12.
Ambroziak Sławomir, Dzieje parafii, kościołów i życia religijnego gminy Jedwabno (Jedwabno, Małga, Nowy Dwór), Rocznik Mazurski, t. 5, 2001, ss. 3–30.
Jasiński Janusz, Żołnierze polscy na Mazurach (1807), Olsztyn 2004.
Jasiński Janusz, Skowronek Sławomir, Wschodniopruskie kampanie Napoleona. Wielka Armia i wojska polskie w 1807 roku. Historia, tradycja, legendy, Olsztyn 2007.
Kossert Andreas, Mazury. Zapomniane Południe dawnych Prus Wschodnich, przeł. Barbara Ostrowska, Warszawa 2004.
Nadzieja Jadwiga, Generał Józef Zajączek 1752-1826, Warszawa 1975.
Sowiński Tomasz, Tajemnice Warmii i Mazur, Olsztyn 2008.
Swędrowski Michał, Portret człowieka zapalczywego. Generał Jan Krukowiecki w powstaniu listopadowym, Oświęcim 2013.
Szczytno. Z dziejów miasta i powiatu, red. Jan Jałoszyński i in., Olsztyn 1962.