Warmia

Warmia jest krainą historyczną w północno-wschodniej Polsce, stanowiącą część dawnych Prus. Współcześnie znajduje się na terenie województwa warmińsko-mazurskiego.

Nazwa

Nazwa pochodzi od Warmów, jednego z pogańskich plemion pruskich, które przed XIII wiekiem zamieszkiwało przybliżone ziemie, obejmujące m.in. dwa ważne miasta – Braniewo i Frombork. Teren późniejszej Warmii zamieszkiwały także inne plemiona: Pogezanie (część środkową), Bartowie (okolice Reszla), Galindowie (południe), Natangowie. Geneza nazwy Warmów może być łączona z litewskim określeniem trzmiela (warmai, według Henryka Łowmiańskiego) lub pruskim określeniem czerwieni (wormyan), niemiecki historyk Batzel sugeruje pochodzenie skandynawskie (szwedzka nazwa Wermeland).

Położenie

Teren Warmii położony jest na obszarze trzech mezoregionów fizyczno-geograficznych: Równiny Warmińskiej, Równiny Orneckiej i Pojezierza Olsztyńskiego, stanowiąc część Pojezierza Mazurskiego. Historyczne granice tworzą zarys trójkąta, który wcina się w ląd od Zalewu Wiślanego przez dorzecze Pasłęki i Łyny.

Warunki naturalne

W porównaniu z pozostałą częścią Pojezierza Mazurskiego region Warmii nie wyróżnia się szczególnymi warunkami klimatycznymi ani ukształtowaniem terenu. Średni roczny opad wynosi koło 500 mm, a zima, z opadami śniegu i ujemnymi temperaturami, trwa zazwyczaj 50-60 dni. Wiosenna wegetacja roślin jest późniejsza średnio o dwa tygodnie niż na Mazowszu czy w Wielkopolsce. Dominujące wiatry zachodnie przynoszą częste zmiany aury.

Polodowcowy krajobraz to wzgórza morenowe (Wysoczyzna Elbląska i Wzniesienia Górowskie na północy), jeziora mają kształt rynnowy. Charakterystyczne jest występowanie mniejszej liczby jezior, a także ich wielkość, znacząco mniejsza w stosunku do Krainy Wielkich Jezior Mazurskich. Występują gleby raczej mało urodzajne: bielicowe, brunatne oraz mady (przy ujściu Pasłęki do Zalewu Wiślanego).

Warmia nie cieszy się bogactwem surowców mineralnych, występują jedynie piaski, gliny zwałowe, ruda darniowa. Warunki klimatyczne ukształtowały florę, zdominowaną przez lasy iglaste (świerk, sosna, modrzew) i liściaste (buk, dąb, grab, jesion, brzoza, olsza, cis, brzoza). Z fauny występują m.in.: jelenie, sarny, dziki, zające, lisy, kuny leśne, łasice, drozdy, zięby, pliszki, jaskółki, kuropatwy, kukułki, leszcz, lin, karaś, węgorz, szczupak, okoń i inne.

Dzieje

Tworzenie się granic Warmii związane jest z misjami chrystianizacyjnymi wśród Prusów, najpierw X- i XI-wiecznymi Wojciecha i Brunona z Kwerfurtu, ale przede wszystkim z XIII-wieczną działalnością biskupa misyjnego Chrystiana, który starania były konkurencyjne w stosunku do Zakonu Krzyżackiego. W 1243 na dawnych terenach pruskich, podbitych przez Krzyżaków, utworzone zostały przez papieża Innocentego IV i jego legata Wilhelma z Modeny cztery diecezje, w tym warmińska. Pierwszym biskupem diecezji został Anzelm, który objął w zarząd dominium biskupie, powołał kapitułę, ustanowił Braniewo jako pierwszą stolicę oraz podjął starania o kolonizację, a także zapoczątkował proces uniezależniania Warmii od Zakonu.

W 1288 biskup Henryk Fleming wyodrębnił część domeny dla kapituły (komornictwa we Fromborku i Melzaku, potem także w Olsztynie), sam pozostawiając biskupom kontrolę nad siedmioma komornictwami (braniewskim, orneckim, lidzbarskim, dobromiejskim, jeziorańskim, wartemborskim i reszelskim). W związku z działaniami wojennymi i zniszczeniami, a także planami budowlanymi poszczególnych biskupów, siedziba zwierzchnika diecezji przenoszona była z Braniewa do Ornety (1341-1350) i Lidzbarka Warmińskiego (1350-1795). W latach 1795-1836 dwaj biskupi z rodu Hohenzollernów, którzy byli jednocześnie opatami oliwskimi, rezydowali w gdańskiej Oliwie. Od 1838 do końca II wojny światowej biskupi rezydowali we Fromborku, po 1945 natomiast w Olsztynie. Katedra, a w związku z tym i formalna stolica diecezji, pozostawała przez stulecia we Fromborku (gdzie rezydowała też kapituła), obecnie kościół konkatedralny znajduje się także w Olsztynie.

Od XIII wieku trwał proces osiedlania, początkowo osadników przybyłych z zachodnich Niemiec, potem Ślązaków, Mazowszan, mieszkańców ziemi chełmińskiej. Wojny, pożary, epidemie wielokrotnie dziesiątkowały ludność. Niezależność biskupstwa od Krzyżaków, czyli przede wszystkim możliwość sprawowania na kontrolowanym terytorium władzy świeckiej, owocowała konfliktami, ale rządcy diecezji wielokrotnie popadali w zatargi także z królami polskimi, kiedy w 1466 dominium znalazło się w granicach Korony. Spory dotyczyły przede wszystkim obsady stolicy biskupiej (Mikołaj Tungen, Łukasz Watzenrode), w związku z czym zawarto w 1512 tzw. układ piotrkowski, który zapewnił polskiemu monarsze kontrolę nad wyborem biskupa.

Biskupi i kanonicy, wielokrotnie wybitni humaniści, stali się przez lata gwarantami rozwoju kulturalnego i artystycznego ziemi warmińskiej. Poczet biskupów obejmuje takie nazwiska, jak Jan Dantyszek, Tiedemann Giese, Stanisław Hozjusz, Marcin Kromer, Adam Stanisław Grabowski, Ignacy Krasicki. Rozwijało się także szkolnictwo, w czym znaczący udział mieli sprowadzeni przez biskupa Hozjusza jezuici. Do końca funkcjonowania Warmii w granicach Polski biskupi zasiadali w senacie, będąc także zwierzchnikami świeckimi.

W 1772 Warmia znalazła się po I rozbiorze Polski w granicach Prus. Liczyła wówczas niespełna 100 tysięcy mieszkańców. Władzę biskupią zlikwidowano na rzecz administracji pruskiej, a dawne struktury zastąpiły w XIX wieku powiaty, początkowo na Warmii dwa (Braniewo, Lidzbark), potem jeszcze kolejne dwa (Reszel, Olsztyn). Ziemie zamieszkiwała ludność polska i niemiecka, a elementem scalającym, odróżniającym od pozostałej części Prus Wschodnich, była religia katolicka. W dobie Kulturkampfu nasiliły się antagonizmy narodowościowe, ludność polską poddawano germanizacji. Jednocześnie jednak w II połowie XIX wieku ruch polski uaktywnił się, już to za sprawą świadomej polityki Wielkopolan, już po ożywieniu religijnym, na tle narodowym, związanym z objawieniami w Gietrzwałdzie.

XIX i XX wiek to czas rozwoju miast warmińskich. Warmia, tradycyjny region rolniczy, rozwijała swoje miasta jako ośrodki przemysłowe, dzięki m.in. sieci kolejowej i drogowej. Silną pozycję podniósł zwłaszcza Olsztyn, który po 1945, także dzięki dobremu położeniu w nowej sytuacji granicznej, awansował na stolicę regionu. Wojna przyniosła kolejne zmiany etniczne, Warmię zasiedlała ludność napływowa, natomiast tysiące dawnych mieszkańców, niezależnie od potężnych strat w ludziach w ostatniej fazie walk i w czasie ewakuacji, wyjechało do Niemiec.

Miasta warmińskie

Zobacz też:

• Braniewo,
• Frombork,
• Orneta,
• Pieniężno (Melzak),
• Lidzbark Warmiński,
• Dobre Miasto,
• Jeziorany,
• Reszel,
• Biskupiec,
• Bisztynek,
• Barczewo (Wartembork),
• Olsztyn.

Bibliografia

• Achremczyk Stanisław, Historia Warmii i Mazur, tom I-II, Olsztyn 2010-2011;
• Chłosta Jan, Słownik Warmii (historyczno-geograficzny), Olsztyn 2002;
• Dzieje Warmii i Mazur w zarysie (redakcja naukowa Tadeusz Filipkowski), tom I-2, Warszawa 1981-1983;
• Warmia w polskojęzycznej Wikipedii (dostęp: 15 grudnia 2014).