Kocanki piaskowe

Kocanki piaskowe
Helichrysum arenarium
(L.) Moench
Kocanki piaskowe. Źródło: Commons Wikimedia
Systematyka
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny naczyniowe
Gromada	okrytonasienne
Klasa	dwuliścienne
Rząd	astrowce
Rodzina	astrowate
Rodzaj	kocanki
Gatunek	kocanki piaskowe
Synonimy

Kocanki piaskowe (Helichrysum arenarium (L.) Moench) – gatunek rośliny należący do rodziny astrowatych (Asteraceae), rzędu astrowców (Astrales).

Morfologia

Kocanki piaskowe to roślina wieloletnia, osiągająca wysokość 10-30 cm. Łodyga rozgałęziająca się, ulistniona, wyrasta z podziemnego kłącza. Cała roślina wełnisto-filcowata, pokryta srebrzystymi włoskami, o odcieniu popielatoszarym.

Kwitnie od lipca do października. Kwiaty zebrane w kuliste, pomarańczowo-żółto-złociste, rzadziej bladożółte czy purpurowe koszyczki, tworzące baldachokształtną wiechę. Okrywa koszyczków jest suchobłoniasta. Brzeżne kwiaty to kwiaty żeńskie, a wewnętrzne, wyrastające w jednym szeregu kwiaty rurkowe są obupłciowe. Owocem jest niełupka o długości 1 mm, 5-kanciasta z puchem kielichowym. Gatunek zapylany przez owady. Jest to roślina żywicielska larw motyla rusałki osetnik.

Rozmieszczenie i ekologia

Gatunek rozprzestrzeniony w krajach Europy, głównie Europy środkowej oraz na zachodniej Syberii (obszary: Ałtaj, Krasnojarsk, Nowosybirsk, Omsk). W naszym kraju jest dość pospolita na niżu w suchych lasach, na wydmach, skarpach, zaroślach, przydrożach, ugorach i nieużytkach, zwłaszcza na glebie piaszczystej. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla Cl. Koelerio-Corynephoretea.
Na Warmii i Mazurach gatunek został odnotowany w Parku Krajobrazowym Pojezierza Iławskiego.

Wartość użytkowa

W Polsce roślina od 1983 r. objęta jest częściową ochroną gatunkową, aktualnie na podstawie Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin. Głównym zagrożeniem dla gatunku jest zbieranie osobników, głównie kwiatostanów w początkach kwitnienia, z siedlisk naturalnych w celach leczniczych.
Kocanki mają właściwości lecznicze; od okresu średniowiecza stosowane są w fitoterapii chorób wątroby. Kwiatostan kocanki piaskowej zawiera do 4 proc. flawonoidów (m.in. izo-salipurpurozyd – do 2 proc.) o strukturze chalkonu, glikozydy pochodne naryngeniny, kemferolu i apigeniny oraz żółte barwniki pochodne α-pironu, jak arenol i homoarenol. Drugą grupę związków czynnych stanowią ftalidy, jak 5-, 7-dwuhydroksyftalid. Poza tym w kwiatach kocanki występuje do 0,05 proc. olejku eterycznego, a w nim p-krezol, nadto fitosterole (np. glukuronid β-sytosterolu), niewielkie ilości związków kumarynowych (np. skopoletyna), karotenoidy, trójterpeny (np. kwas ursolowy) i inne.

Składniki czynne kwiatostanów i ziela kocanki działają antyseptycznie, przeciwzapalnie, rozkurczowo, żółciopędnie, żółciotwórczo i ochronnie na miąższ wątroby. Olejek eteryczny hamuje rozwój bakterii Staphylococcus aureus, Escherichia coli, Mycobacterium oraz drożdżaków (Candida albicans). Antybiotyczne właściwości mają również kwasy fenolowe i flawonoidy. Terpeny, fenolokwasy, kwercytryna, kempferol, helichryzyna (flawonoid) i naryngenina pobudzają wydzielanie żółci i działają przeciwzapalne. Kwercytryna działa odtruwająco na wątrobę.
Preparaty zawierające kocankę stosowane są w niewydolności wątroby, zastojach żółci, kamicy żółciowej, żółtaczce, uszkodzeniu miąższu wątroby, w stanach zapalnych układu żółciowego, w zaburzeniach trawienia po usunięciu pęcherzyka żółciowego. Wyciągi z kocanki wywierają dość silne działanie moczopędne, przeciwartretyczne i odtruwające, dlatego są zalecane w terapii dny, zatruć i obrzęków. Pobudzają funkcje sekrecyjne trzustki. Kocanki są również skuteczne w leczeniu chorób układu oddechowego (zakażenia, stany zapalne). Zalecane przy kaszlu, alergii, chrypce, bólu gardła. Kwiaty kocanki, stosowane w dawkach leczniczych, nie wykazują działania szkodliwego na organizm.

Ciekawostki

Roślina nadaje się do uprawy na rabaty, suche bukiety, gdyż po wysuszeniu kwiaty długo zachowują naturalne kolory. Wymaga żwirowatego, przepuszczalnego i niezbyt żyznego podłoża oraz słonecznego stanowiska. Rozmnaża się z nasion, sadzonek pędowych lub przez podział kłączy. Roślinę na suche bukiety zbiera się od lipca do sierpnia, przed całkowitym rozwinięciem się koszyczków (koszyczki rozwierają się podczas suszenia, natomiast w pełni rozwinięte stają się po ususzeniu nieładne). Suszenie powinno odbywać się na powietrzu w przewiewie, w temperaturze 35 stopni, po wysuszeniu należy usunąć nadmiar szypułek.
Kwiat kocanki można zaparzać w mleku z miodem, które lepiej ekstrahuje składniki czynne. Także wyciągi olejowe ze świeżej lub suchej kocanki mogą być używane jako środek przeciwkamiczy i żółciotwórczy, oczyszczający organizm, szczególnie na oliwie z pierwszego tłoczenia i oleju lnianym. Wyciągi olejowe z kocanki (bogate w flawonoidy) nadają się do pielęgnowania skóry podrażnionej, ze skłonnością do alergii, infekcji i suchej.
Odwar z kocanki stosuje się w przypadku niewydolności wątroby, zaburzeniach czynnościowych dróg żółciowych i przewodu pokarmowego oraz braku łaknienia (2-3 łyżki kwiatów zalewa się 2 szklankami ciepłej wody. Ogrzewa się do wrzenia i gotuje na wolnym ogniu pod przykryciem 5 min. Przecedza się po 10 minutach. Dawkowanie: 1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dziennie przed jedzeniem).
Zioła kocanki stosuje się w zachowawczym leczeniu długo trwającej kamicy żółciowej cholesterolowej, także w dolegliwościach pooperacyjnych i w dyskinezji dróg żółciowych (mieszanka: 50 g kwiatów kocanki, 30 g liści mięty, po 20 g ziela dziurawca i kłączy tataraku oraz 10 g ziela piołunu, 2 i 1/2 łyżki mieszanki zalewa się 2 szklankami wrzącej wody, Dawkowanie: po przecedzeniu zażywa się w 2-3 porcjach miedzy posiłkami).
Kwiatostan kocanki wchodzi w skład wielu preparatów produkowanych przez Herbapol. Jest składnikiem mieszanki ziołowej Cholagoga II, granulatu Cholegran, płynu Cholesol i proszku Gastrochol, używanych w schorzeniach wątroby i pęcherzyka żółciowego oraz w bezsoczności i stanach nieżytowych przewodu pokarmowego.

Bibliografia

Rutkowski Lucjan, Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej, Warszawa, Wyd. Naukowe PWN, 2006.
Piękoś-Mirkowa Halina, Mirek Zbigniew, Rośliny chronione, Warszawa, Multico Oficyna Wyd., 2006.

Zobacz też

[1]
[2]
[3]