Kruszczyk siny

Kruszczyk siny
Epipactis purpurata
{{{L}}}
Systematyka
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny naczyniowe
Gromada	okrytonasienne
Klasa	jednoliścienne
Rząd	szparagowce
Rodzina	storczykowate
Rodzaj	kruszczyk
Gatunek	Kruszczyk siny
Synonimy

Kruszczyk siny ( Epipactis purpurata Sm. ) – gatunek rośliny należący do rodziny storczykowatych (Orchidaceae), rzędu szparagowców (Asparagales).

Morfologia

Kruszczyk siny jest byliną o długim i rozgałęzionym kłączu, z którego wyrasta wiele pędów kwiatowych. Pęd prosty, do 80 cm, fioletowo nabiegły, szczególnie w części górnej. Spotykane są osobniki bezzieleniowe. Na pędzie znajduje się od 4 do 10 jajowato- lub wąsko lancetowatych sinawych liści długości 2-10 cm i szerokości 0,5-5 cm. Liście dolne - 2-3, łuskowate, pochwiasto obejmujące łodygę, nieco krótsze od międzywęźli. Kwitnie od lipca do września.

Kwiaty szeroko otwarte, duże, zebrane w licznokwiatowe (12-60 kw.) kwiatostany długości 5-30 cm, gęsto ustawione na łodydze. Kwiaty osadzone na krótkiej, silnie skręconej szypule, słabo pachnące; działki zewnętrzne okwiatu zielonawe, od zewnątrz omszone i fioletowo nabiegłe, wewnętrzne działki mniejsze, jaśniej zabarwione. Zalążnia wąskostożkowata, owłosiona, długości 6-9 mm. Warżka jedwabiście połyskująca, 8-10 mm dł., u nasady muszelkowato wklęsła, wewnątrz szaro lub fioletoworóżowa, szczyt sercowaty, lekko podgięty. Obie części warżki zrośnięte nieruchomo. Prętosłup bladoróżowy, długości 3-4 mm. Pyłkowiny żółte .Owocem jest rozdęta torebka do 15 mm długości. Powierzchnię podłużnego kształtu nasion (dł. 1–1,5 mm, szer. 0,2–0,3 mm) pokrywa siatkowata skulptura (ryc. 1C) o zwykle czterokątnych komórkach epidermy testy z prostymi ścianami antyklinalnymi z zapadniętymi ścianami peryklinalnymi

.

. Okres kwitnienia: od końca lipca do września.

Rozmieszczenie i ekologia

Kruszczyk siny występuje na większości obszaru Europy zachodniej, środkowej i wokół Basenu Śródziemnomorskiego. W Polsce gatunek dość rzadki, występuje głównie w części północnej i południowej, znacznie rzadziej w części środkowej, podawany z około 120 stanowisk. Występuje głównie na Pojezierzu Mazurskim, odnotowany m.in. w rezerwacie Dolina Stradanki, Pobrzeżu Kaszubskim, na Śląsku, na Wyżynie Małopolskiej oraz na przedgórzu i niższych położeniach Karpat. Największe zgromadzenie stanowisk znajduje się w pasie Karpat (m.in. Bieszczady, Gorce, Beskid Wyspowy, Beskid Niski), na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, Wyżynie Śląskiej, Roztoczu, na odcinku dolnej Wisły i Odry. Do najliczniejszych populacji należą stanowiska na Wzgórzach Trzebnickich, gdzie najliczniejsza populacja (licząca ponad 600 pędów) objęta jest ochroną Natura 2000 jako Wzgórza Warzęgowskie. Chroniony w kilku parkach narodowych m.in. (Ojcowski, Gorczański, Magurski) i leśnych rezerwatach, m.in. rezerwat Zadni Gaj, Gorczański Park Narodowy i Bieszczadzki Park Narodowy. Najliczniejsza populacja kruszczyka sinego znajduje się na Wzgórzach Strupińskich (obszar Wału Trzebnickiego), z czego najcenniejszy fragment, Wzgórza Warzęgowskie (powiat Wołowski), zostały objęte programem ochrony Natura 2000.
Gatunek leśny. Preferuje stanowiska półcieniste do cienistych, choć czasem spotykany na terenach jasnych, gdzie docierają promienie słoneczne. Potrafi rosnąć w miejscach na tyle cienistych, iż żadna inna roślina nie jest w stanie tam wegetować. Preferuje gleby wilgotne, żyzne zasobne w węglan wapnia o pH obojętnym do lekko zasadowego. Najczęściej rośnie w cienistych lasach liściastych (buczyny, grądy, dąbrowy), rzadziej w lasach mieszanych lub borach jodłowych i świerkowych. Czasem spotykany przy leśnych ścieżkach, strumieniach lub śródleśnych oczkach, wodnych. Rośnie na podłożu składającym się z glin piaszczystych lub utworów pylastych. .

Wartość użytkowa

Jest to gatunek objęty w Polsce ścisłą ochroną gatunkową. Znajduje się na Czerwonej liście roślin i grzybów Polski (2006) w grupie gatunków rzadkich (kategoria zagrożenia R). Zaliczano go ponadto do grupy najbardziej zagrożonych storczyków w Polsce, wymagających specjalnej troski. Głównymi zagrożeniami jest kurczenie się siedlisk, poprzez osuszanie i zmiany stosunków wodnych, wycinka drzew powodująca zmiany świetlne w runie leśnym oraz zwiększanie areałów sztucznych monokultur świerkowych i sosnowych kosztem naturalnych lasów liściastych.

Ciekawostki

Kruszczyk siny jest w Polsce jednym z najpóźniej kwitnących storczyków – kwitnie od połowy lipca do września. Jest charakterystycznym gatunkiem storczyka, ze względu na bardzo małe liście, których procesy fotosyntezy w nikłym świetle runa leśnego nie są wystarczające do wytwarzania obfitego kwiatostanu. Stąd też gatunek ten wytworzył silny związek z grzybami (symbioza). Dzięki temu jest w stanie prawidłowo rosnąć, kwitnąć i owocować w środowisku na tyle ciemnym, iż żadna inna zieleniowa roślina nie jest wstanie tam wegetować (nawet mchy czy paprocie).

Bibliografia

Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006.
K. Zarzycki, Z. Szeląg: Red list of the vascular plants in Poland. W: Z. Mirek, . Zarzycki, W. Wojewoda Z. Szelag (red.), Red lists of plants and fungi in Poland. Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2006, 11-20.
Maćkowiak Ł., Czarna A., Woźniak A. Występowanie kruszczyka sinego Epipactis purpurata w Wielkopolsce. Occurrence of Epipacts purpurata in the region of Wielkopolska .Chrońmy Przyr. Ojcz. 69 (6): 514–516, 2013

Linki zewnętrzne

http://pl.wikipedia.org/wiki/Kruszczyk_siny
http://terraflora.vot.pl/articles.php?article_id=216
http://jezioro.com.pl/flora/okaz.html?id=893