Państwowe Gospodarstwa Rolne (PGR)

Państwowe Gospodarstwa Rolne (PGR) – duże, socjalistyczne przedsiębiorstwa rolne będące własnością państwową, działały na zasadach pełnego lub ograniczonego rozrachunku gospodarczego. Powstały w 1949 r. w wyniku połączenia Państwowych Nieruchomości Ziemskich, Państwowych Zakładów Chowu Koni i Państwowych Zakładów Hodowli Roślin oraz zagospodarowania ziemi opuszczonej. W 1976 r. nazwa Państwowych Gospodarstw Rolnych została zmieniona na Państwowe Przedsiębiorstwa Gospodarki Rolnej (PPGR) .

Ogólna charakterystyka

W 1950 r. PGR gospodarowały na ok. 2,2 mln ha, natomiast w 1969 r. zajmowały prawie 2,7 mln ha. W 1969 r. istniało 6110 PGR, zgrupowanych w 3775 przedsiębiorstwach (gospodarstwa samodzielne, gospodarstwa wielkoobiektowe, kombinaty). Przeciętna wielkość gospodarstwa w tym czasie wynosiła 459 ha użytków rolnych. Najwięcej PGR było w ówczesnych województwach: wrocławskim, koszalińskim, szczecińskim, gdańskim i olsztyńskim.

Do głównych zadań PGR należały:

• produkcja towarowa, zwłaszcza zboża, mięsa i mleka
• produkcja wysoko kwalifikowanego materiału nasiennego i zwierząt zarodowych
• rozwój przemysłu rolnego - suszarnictwo pasz, przetwórstwo ziemniaków i innych płodów rolnych
• zagospodarowanie gruntów Państwowego Fundusz Ziemi
• upowszechnianie postępu w całym rolnictwie

W pierwszych latach działalności Państwowe Gospodarstwa Rolne w rezultacie przejęcia dużego areału ziemi opuszczonej i zaniedbanej, braku podstawowych środków produkcji, niskiego stanu inwentarza, braku wykwalifikowanych robotników oraz kadry inżynieryjno-technicznej i niekorzystnych warunków ekonomicznych produkowały niewiele i były deficytowe.

Transformacja systemowa zapoczątkowana w 1989 r. w Polsce, związana z wprowadzeniem zasad gospodarki rynkowej, spowodowała duże zmiany w organizacji i ekonomii polskich przedsiębiorstw państwowych. Zmiany te szczególnie dotkliwie odczuła rolnictwo, a także Państwowe Gospodarstwa Rolne. Pomimo, że z poprzedniego systemu wyszły one ze znacznym majątkiem produkcyjnym, ale z przyczyn obiektywnych (np. zła lokalizacja obiektów przetwórstwa w stosunku do bazy surowcowej), jak i subiektywnych (np. bierne lub nieudolne zarządzanie) majątek ten nie zawsze był racjonalnie wykorzystywany. PGR pozbawione dotychczasowych dotacji, obciążone dodatkowo ogromnymi kosztami gospodarki mieszkaniowej, posiadające duże zatrudnienie okazały się w 90% niezdolne do samodzielnego dostosowania do wymogów gospodarki rynkowej. W rezultacie w latach 1990-1992 gwałtownie pogorszyła się ich sytuacja finansowo-ekonomiczna, spadła produkcja, lawinowo rosło zadłużenie, duża część pracowników została zwolniona z pracy, pojawiły się grunty odłogowane, w wielu gospodarstwach rozpoczęły się egzekucje komornicze.

W celu przyspieszenia przystosowania wielkotowarowej gospodarki rolnej do nowych warunków 19 października 1991 r. Sejm przyjął ustawę o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa oraz zmianie niektórych ustaw . Ustawą tą wprowadzono do gospodarki polskiej nowe reguły odnoszące się do nieruchomości znajdujących się w zarządzie państwowych jednostek organizacyjnych, wchodzących w skład Państwowego Funduszu Ziemi oraz przejmowanych na własność Skarbu Państwa na podstawie decyzji administracyjnych lub z innych tytułów. Sprecyzowano pojęcie państwowych przedsiębiorstw gospodarki rolnej, a także reguły ich restrukturyzacji zgodnie z przyjętą procedurą prawną. Podmiotem realizującym przepisy tej ustawy została państwowa osoba prawna, wykonująca prawa własności i inne prawa rzeczowe w imieniu skarbu Państwa, nazwana Agencją Własności Rolnej Skarbu Państwa (AWRSP), później przekształcona w Agencję Nieruchomości Rolnych (ANR).

Państwowe Gospodarstwa Rolne w województwie warmińsko-mazurskim

Na obszarze aktualnego województwa warmińsko-mazurskiego na początku 1990 r. istniało ponad 100 dużych wieloobiektowych przedsiębiorstw i kombinatów rolnych. W wyniku zarówno "oddolnych", jak i "odgórnych" nacisków na dyrekcje przedsiębiorstw wiele uległo podziałowi na mniejsze jednostki, w związku z czym liczba ich wzrosła do 270. Podziały te w dużej części były skutkiem niekorzystnego wyniku finansowego jaki odnotowano w 1991 r., wówczas to niewiele ponad 10% tych gospodarstw uzyskało dodatni wynik finansowy. Pomimo iż rok wcześniej prawie wszystkie PGR-y wykazały dodatnie wyniki finansowe, to z reguły tzw. zyski "papierowe" wyliczone wskutek inflacyjnego przeliczenia inwentarza żywego i zapasów. Sytuacja taka miała negatywny wpływ na sytuację finansową tych przedsiębiorstw w kolejnym następnym, ponieważ wysokie zyski uprawniały załogi do naliczania funduszu premiowego, na wypłatę którego należało zaciągać dodatkowe kredyty. Ponadto pogarszające się równolegle warunki gospodarowania (susza, dekoniunktura w rolnictwie, tzw. zatory płatnicze itp.) sprawiły, że w 1992 r. prawie 80% PGR w województwie utraciło płynność finansową. Następstwem tego było zaprzestanie spłaty zobowiązań, utrata zdolności kredytowej oraz problemy bieżącego finansowania działalności gospodarczej.

W wielu gospodarstwach następowała wysprzedaż majątku obrotowego, głównie inwentarza żywego, maszyn oraz środków transportowych. W znacznej liczbie jednostek po raz pierwszy pojawili się komornicy wszczynając egzekucje. W związku z trudną sytuacją ekonomiczną PGR podjęto decyzję o ich przekształceniach własnościowych. Do wykonania przekształceń z dniem 1 stycznia 1992 r. powołano na mocy ustawy z 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa Agencję Własności Rolnej Skarbu Państwa (AWRSP). Jednak jej odziały terenowe zostały utworzone dopiero w marcu 1992 r. Oddział Terenowy Agencji w Olsztynie utworzony został 18 marca 1992 r. Obszar aktualnego woj. warmińsko-mazurskiego znajdował się w zasięgu działania czterech oddziałów terenowych AWRSP, tj. olsztyńskiego, suwalskiego, elbląskiego i bydgoskiego. Od 01.04.1998 r. na mocy zarządzenia Prezesa AWRSP cały obszar woj. warmińsko-mazurskiego i podlaskiego jest w zasięgu działania Oddziału Terenowego AWRSP (obecnie ANR) w Olsztynie.

Zadania w zakresie przekształceń własnościowych w sektorze rolnictwa aktualnie realizuje na terenie dwóch województw: warmińsko-mazurskiego i podlaskiego, przy czym do końca 2002 r. wykonywał je przy pomocy dwóch Filii: w Elblągu i Suwałkach, a aktualnie jednej – w Suwałkach. Na terenie obecnego województwa warmińsko-mazurskiego przejęto do Zasobu WRSP mienie 270 byłych PGR. Grunty przejmowane do Zasobu WRSP pochodziły z różnych źródeł (m.in. z PGR, z PFZ i z innych tytułów) o łącznej powierzchni ponad 934,4 tys. ha, z których 79,5% to grunty popegeerowskie. Wraz z gruntem ANR przejęła budynki, budowle, majątek obrotowy a także mieszkania zakładowe z infrastrukturą osiedlową m.in. kotłownie, hydrofornie, oczyszczalnie ścieków, szamba, stacje trafo, linie energetyczne, świetlice osiedlowe). Proces przejmowania PGR do Zasobu WRSP zakończono w 1993 r. Jedynie gospodarstwa będące w upadłości ostatecznie zostały przejęte w 1994 r..

Bibliografia

Encyklopedia popularna. 1982. PWN, Warszawa.
Marks-Bielska R., Kisiel R. 2003. Wieś i rolnictwo w okresie transformacji systemowej (1989-2000) ze szczególnym uwzględnieniem przekształceń rolnictwa państwowego, Wyd. MALT-ART-GRAF Jezierski, Olsztyn.
Rzeszutek J. 2013. Działalność Oddziału Terenowego Agencji Nieruchomości Rolnych w Olsztynie. w: Przemiany w rolnictwie i na obszarach wiejskich z udziałem Agencji Nieruchomości Rolnych na przykładzie województwa warmińsko-mazurskiego, pod red. R. Marks-Bielskiej i R. Kisiela. Wyd. UWM, Olsztyn.
Słownik wiedzy obywatelskiej. 1971. PWN, Warszawa.
Spychalski G. 1999. Przekształcenia rolnictwa państwowego w Polsce w okresie transformacji systemowej (1990-1998). Wyd. AR w Szczecinie, Szczecin.