Wiartel

Wiartel
Pole-obowiązkowe Pole-obowiązkowe
Rodzaj miejscowości	wieś sołecka
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	piski
Gmina	Pisz
Liczba ludności (2010)	252
Strefa numeracyjna	(+48) 87
Kod pocztowy	12-200
Tablice rejestracyjne	NPI
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Wiartel
Położenie na mapie Polski Wiartel
{{#invoke:Koordynaty|szablon}}

Wiartel (niem. Wiartel) – wieś w Polsce, położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie piskim, w gminie Pisz. W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa suwalskiego.

Charakterystyka fizjograficzna

Wieś położona jest w południowo-wschodniej części województwa warmińsko-mazurskiego, na Równinie Mazurskiej, w Puszczy Piskiej, 10 km na południowy zachód od Pisza i 10 km na południowy wschód od Rucianego-Nidy. Znajduje się na południowym brzegu Jeziora Wiartel oraz w pobliżu wschodniego krańca Jeziora Nidzkiego. Między tymi jeziorami leży niewielkie (32 ha) Jezioro Jaśkowo (zwane również Stare Pieczysko) oraz jeszcze mniejsze (21 ha) Jezioro Jaśkówko. Z kolei około 1 km na południe od wsi leży jeziorko Linówko (7 ha).

Dzieje miejscowości

Wieś założona w 1700 roku jako osada szkatułowa na 12 morgach. Wcześniej, bo już około 1570 roku, powstała tu hamernia i huta żelaza, powiązana z drugim zakładem hutniczym w Jaśkowie. Huta Wiartel-Jaśkowo prowadzona była przez dziedzicznych dzierżawców Rudników aż do 1725 roku; później brak surowca sprawił, iż trzeba go było przywozić z dalszych okolic, nawet z Mazowsza. Ostatecznie w 1790 roku produkcję wstrzymano, a jej zadania przejęła huta w Wądołku.

W pierwszej połowie XX wieku nad Jeziorem Wiartel znajdował się tzw. dworzec gościnny (kurhaus) „Wiartel”, odpowiednik obecnych ośrodków wczasowo-wypoczynkowych. Było tu do wynajęcia 10 dwuosobowych pokojów z bieżącą wodą i oświetleniem elektrycznym; znajdowała się tu również restauracja oraz wypożyczalnia łodzi wiosłowych i motorowych. Pokoje gościnne do wynajęcia znajdowały się także w gospodzie u Konopackiego w Wiartlu.Przed 1945 rokiem Wiartel znany był z wytwórni Heinricha Krischa, która produkowała między innymi słynny wówczas likier „Kosakencaffe” (Kozacka kawa).

W 1935 roku do miejscowej szkoły (brak daty założenia) uczęszczało 52 dzieci, pracował jeden nauczyciel. Po II wojnie światowej nową szkołę wzniesiono w czynie społecznym; posiadała ona 4 izby lekcyjne, pracownię i świetlicę. W połowie lat 60. XX wieku uruchomiono w Wiartlu punkt biblioteczny.

Pierwszym wójtem po II wojnie światowej był Piotr Chludziński. W 1946 roku na posterunek Milicji Obywatelskiej w Wiartlu napadła grupa niepodległościowego podziemia licząca 60 osób. W strzelaninie zginął nadleśniczy Neugebauer.

W 1958 roku w Wiartlu powstała ferma zwierząt futerkowych jako gospodarstwo pomocnicze państwowego gospodarstwa rybackiego; w 1960 roku uzyskała status samodzielnego gospodarstwa. Hodowano w niej głównie kilka odmian norek, a także lisy niebieskie i bobry europejskie. W latach 1963-1966 ferma w Wiartlu uzyskała najwyższą przeciętną jakości skór spośród ferm państwowych i prywatnych w Polsce. Niestety, z fermy uciekła norka amerykańska i zakłóciła lokalny ekosystem leśny. Ferma upadła na początku lat 90. Odtąd miejscowość ponownie zwróciła się ku turystyce.

Liczba mieszkańców

1857 – 150 osób

1864 – 122 osoby

1867 – 133 osoby

1933 – 260 osób

1939 – 271 osób

1988 – 269 osób

Ludzie związani z miejscowością:

• Na początku lat 50. nauczycielem w tutejszej szkole i kierownikiem gminnej biblioteki był Eugeniusz Bielawski (1906-1986) – znany regionalista, twórca Izby Regionalnej w Wejsunach
• Wiartel znalazł się na szlaku podróży Melchiora Wańkowicza i został uwieczniony na kartach jego słynnego reportażu Na tropach Smętka (wyd. I, Warszawa 1935).

Zabytki:

• Zespół budynków szkolnych z początku XX wieku: szkoła i budynek gospodarczy, murowane
• Cmentarz ewangelicki z przełomu XIX i XX wieku
• Cmentarz ewangelicki z początku XX wieku, na skrzyżowaniu
• Cmentarz ewangelicki z pierwszej połowy XX wieku, Wiartel Mały
• Schron bojowy z 1939 roku

Bibliografia:

1. Achremczyk Stanisław, Historia Warmii i Mazur, t. I-II, Olsztyn 2011.
2. Balbus Tomasz, Brenda Waldemar, Sylwetki: Eugeniusz Bielawski (Jan Sietnicki), Znad Pisy, nr 9, 2000, s. 208-213.
3. Hippel Rudolf von, Przegląd statystycznych i innych uwarunkowań powiatu Johannisburg na podstawie przeprowadzonego spisu powszechnego w dniu 3 grudnia 1867 r. wg zestawienia starosty von Hippela w roku 1868, Znad Pisy, nr 19-20, 2010-2011, s. 83-157.
4. Mazury. Słownik stronniczy, ilustrowany, red. Waldemar Mierzwa, Dąbrówno 2008.
5. Orłowicz Mieczysław, Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmii, na nowo podali do druku Grzegorz Jasiński, Andrzej Rzempołuch, Robert Traba, Olsztyn 1991.
6. Pawlicki Ryszard W., Ziemia piska jako region turystyczny do 1945, Znad Pisy, nr 1, 1995, s. 9-25.
7. Pisz. Z dziejów miasta i powiatu, red. Wanda Korycka, Olsztyn 1970.
8. Statistisch-Topographisches Adreß-Handbuch von Ostpreussen, Commission bei Wilhelm Koch, Königsberg 1857.
9. Śliwiński Józef, Z dziejów Rucianego-Nidy i okolic, Olsztyn 1993.
10. Deutsche Verwaltungsgeschichte: http://www.verwaltungsgeschichte.de/johannisburg.html [data dostępu: 15.08.2013]
11. Bank Danych Lokalnych GUS: http://www.stat.gov.pl/bdl/app/samorzad_m.dims [data dostępu: 15.08.2013]
12. Gminna Ewidencja Zabytków www.bip.pisz.hi.pl/zalaczniki/prawo/110131120520.doc [data dostępu: 15.08.2013]

Przypisy

Zobacz też

Emes (dyskusja) 00:38, 24 wrz 2013 (CEST)Emes (dyskusja) 00:38, 24 wrz 2013 (CEST)