Nidzica: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja nieprzejrzana] | [wersja nieprzejrzana] |
(Utworzono nową stronę " {{Wieś infobox |nazwa = Nidzica |herb wsi = |flaga wsi = |herb artykuł = |dopełniacz wsi = Pole-obow...") |
|||
| Linia 6: | Linia 6: | ||
|flaga wsi = | |flaga wsi = | ||
|herb artykuł = | |herb artykuł = | ||
| − | |dopełniacz wsi = | + | |dopełniacz wsi = Nidzicy |
| − | |zdjęcie = | + | |zdjęcie = [[File:Herb Nidzicy.png|thumb|Herb, źródło:wwww.wikipedia.pl, 12.09.2013.]] |
| − | |opis zdjęcia = | + | |opis zdjęcia = Herb |
|rodzaj miejscowości = | |rodzaj miejscowości = | ||
| − | |województwo = | + | |województwo = warmińsko - mazurskie |
| − | |powiat = | + | |powiat = nidzicki |
| − | |gmina = | + | |gmina = Nidzica |
|miejscowość podstawowa = | |miejscowość podstawowa = | ||
|sołectwo = | |sołectwo = | ||
| Linia 24: | Linia 24: | ||
|mapa wsi = | |mapa wsi = | ||
|kod mapy = PL-WN | |kod mapy = PL-WN | ||
| − | |stopniN = 53 |minutN = | + | |stopniN = 53 |minutN = 21 |sekundN = 30 |
| − | |stopniE = | + | |stopniE = 20 |minutE = 25 |sekundE = 30 |
|commons = | |commons = | ||
|wikipodróże = | |wikipodróże = | ||
| Linia 31: | Linia 31: | ||
|www = | |www = | ||
}} | }} | ||
| − | <big>''' | + | <big>'''Nidzica'''</big> (dawniej Nibork, niem. Neidenburg, prus. Nīdaspils) – miasto w woj. warmińsko-mazurskim, w powiecie nidzickim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Nidzica, położone nad rzeką Nidą (górny bieg Wkry). W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. olsztyńskiego. |
<br/> | <br/> | ||
=== Charakterystyka fizjograficzna === | === Charakterystyka fizjograficzna === | ||
| − | + | Nidzica położona jest w południowej części województwa warmińsko-mazurskiego nad rzeką Nidą na Pojezierzu Mazurskim. Miasto sąsiaduje z gminami: Jedwabno, Janowiec Kościelny, Janowo, Kozłowo oraz Olsztynek. | |
<br/> | <br/> | ||
=== Dzieje miejscowości === | === Dzieje miejscowości === | ||
| − | + | Nazwa utworzona jest od słowiańskiego rdzenia nid/neid występującego w nazwach rzek nizinnych. Pierwsze źródła historyczne podają niemiecką nazwę: Nydenburg, później Neidenburg ("gród nad rzeką Nidą"), które z kolei spolszczano na Nibork, Nidbork, Niedzbórz. | |
| − | + | W X wieku okolice późniejszego miasta zamieszkuje ludność słowiańska, o czym świadczą znaleziska z Działdowa i ze wsi Skrupe, jak i charakter pobliskich grodzisk granicznych w Nowym Dworze i Księżym Dworze. W Pokrzywnicy Wielkiej i Szczepkowie Borowym odkryto z kolei cmentarzysko słowiańskie z XI i XII wieku[3]. W samej Nidzicy pierwszy drewniany obiekt obronny założyli Krzyżacy prawdopodobnie już w l. 1266-1268. Pierwsza wzmianka o zamku nad Nidą pochodzi z 1376 roku. W dniu 7 grudnia 1381 r. osada otrzymała prawa miejskie z rąk wielkiego mistrza zakonu Winricha von Kniprode, a także swój herb. Jako miejscowość położona nieopodal granicy z Mazowszem posiadała dwa niezależne, ale powiązane ze sobą systemy obronne. Zamek z przedzamczem i fortyfikacje miejskie, których głównym elementem był mur obwodowy z basztami na rogach oraz mur od strony wschodniej dobudowany kilka lat później. Od strony zachodniej miasto otaczała Nida, z trzech pozostałych stron wykopana fosa zasilana wodami rzeki. W obrębie murów miejskich stały dwa duże obiekty pełniące funkcję obronną: Kościół św. Wojciecha i Klasztorek. Układ miejski wyróżniał się dużą regularnością, tworzył wyraźny prostokąt. | |
| − | + | W 1389 roku w mieście odbył się zjazd przedstawicieli Zakonu Krzyżackiego, Królestwa Polskiego, Wielkiego Księstwa Litewskiego w osobie księcia Skirgiełły i Księstwa Mazowieckiego w osobie księcia Ziemowita. W trakcie Wielkie Wojny z Zakonem Krzyżackim w dniu 8 lipca 1410 roku wojska polskie zajęły miasto i zamek bez walki. Po bitwie pod Grunwaldem, król Władysław Jagiełło nadał Nidzicę księciu mazowieckiemu, jednak we wrześniu 1410 roku Krzyżacy odzyskali miasto. Podczas Wojny głodowej w dniu 25 lipca 1414 roku wojska polskie obległy zamek, który poddał się 6 sierpnia. W październiku 1414 roku Krzyżacy odzyskali zamek i miasto. W związku z zaginięciem dokumentu lokacyjnego podczas wojny, w 1420 roku prawa miejskie chełmińskie zostały Nidzicy odnowione. | |
| − | + | W 1444 roku Nidzica przystąpiła do antykrzyżackiego Związku Pruskiego, razem z Działdowem, Dąbrównem i Olsztynkiem, który w 1454 roku zwrócił się do króla Kazimierza Jagiellończyka z prośbą o przyłączenie do Królestwa Polskiego. W odpowiedzi wojska polskie zajęły bez walki miasto, a dowódcą zamku został rycerz Adam Wilkanowski.Podczas wojny trzynastoletniej (1454-66) miasto zostało opanowane przez wojska Związku Pruskiego. W wyniku pokoju toruńskiego Nidzica pozostała jednak na terenie państwa krzyżackiego, przez co polska załoga musiała w 1466 roku opuścić miasto.Roszczenia mistrza krzyżackiego Albrechta von Hohenzollerna podważające II pokój toruński i jego przymierze z Moskwą sprawiło, że doszło do wojny polsko-krzyżackiej, w wyniku czego w dniu 24 lutego 1520 roku w Nidzicy ponownie pojawiły się wojska polskie. Spaliły one młyn przy zamku, i wyrządziły sporo szkody mieszczanom. Pięcioletnia wojna skończyła się hołdem pruskim na rynku krakowskim i przekształceniem państwa zakonnego w państwo świeckie. Jednocześnie książę Albrecht von Hohenzollern, przyjąwszy luteranizm, narzucił swą wiarę wszystkim poddanym. W Nidzicy oba kościoły przejęli luteranie, na zamku zaś miejsce Krzyżaków zajął starosta książęcy, którym był Piotr Kobierzycki. Neidenburg nadal pozostawał urzędową nazwą miasta, ale wskutek nasilającego się osadnictwa mazurskiego w południowych Prusach w codziennym użyciu coraz częściej pojawiały się także polskie formy takie jak Nidbork, Niedzbork i Nibork. Duże dochody przynosiły mieszkańcom Nidzicy gorzelnie i browary. W mieście było także wielu kołodziejów, którzy zajmowali się produkcją sanek i niecek. Pod koniec XVI wieku dzięki targom odbywającym się koło Ratusza w Nidzicy miasto należało do stosunkowo zasobnych. W latach 1562-1572 kaznodzieją w Nidzicy był Jan Radomski, autor Confessio Augustana to iest Wyznanie Wiary niektórych Xiążąt y Miast Niemieckich [.] Przełożona y Drukowana [.] ku pożytku kościołów J.X.M. Polskych i innych dzieł protestanckich. | |
| − | + | Wojny szwedzkie przerwały w XVII wieku pomyślną koniunkturę gospodarczą miasta. Przemarsze wojsk w 1628 roku spowodowały tu pierwsze zniszczenia i szkody. Po bitwie pod Prostkami w 1656 roku pojawili się Tatarzy. Miasto zamknęło przed nimi bramy, więc ci spalili jedynie przedmieścia. W dniu 30 marca 1664 roku miasto średniowieczne miasto spłonęło w wielkim pożarze. W 1701 roku w Nidzicy urodził się Jan Duchna, który został później polskim kaznodzieją przy kościele św. Anny w Gdańsku i lektorem języka polskiego w tamtejszym Gimnazjum Akademickim. W 1710 roku w mieście pojawiła się dżuma i do stycznia 1711 roku uśmierciła około 200 mieszkańców. W 1723 roku określono Nidzicę "miastem drugiej klasy", co oznaczało, że był to okres regresu gospodarczego. W 1737 roku zamieszkał w mieście i mieszkał w nim do śmierci Jerzy Wasiański, autor najpopularniejszego na Mazurach kancjonału, wznawianego aż do XX wieku w wielotysiecznych nakładach. Miasto w 1738 roku miało 1142 mieszkańców. W 1741 roku miasto miało 163 domy mieszkalne, w tym 67 murowane w rynku. W 1751 roku było w nim 1867 mieszkańców. W 1752 roku Nidzica została stolicą okręgu. Pod koniec XVIII wieku zasypano fosy miejskie i rozebrano mury obronne z basztami.W Nidzicy 5 sierpnia 1804 roku na bocznej uliczce wybuchł pożar, wielu mieszkańców miasta udało się na jarmark do Złotowa, przez co spaliło się w zachodniej pierzei dwadzieścia dziewięć domów wraz z zabudowaniami gospodarskimi. Poza tym pastwą płomieni padło czterdzieści domów bocznych uliczkach, kościół, plebania, szkoła a także trzynaście stodół przy drodze do Litwinek. W następnym roku – w trakcie odbudowy miasta – powiększono rynek, rozbierając Bramę Polską i likwidując jedną z przecznic. W 1806 roku wkroczyły do miasta wojska francuskie z marszałkiem Neyem. W następnym roku w mieście stacjonowały oddziały generała Zajączka, które wymaszerowały z miasta 10 czerwca 1807 roku w kierunku Królewca. Na zamku nidzickim urządzono lazaret. Wojska francuskie ponownie pojawiły się w mieście w maju 1812 roku i opuściły miasto 18 sierpnia 1813 roku. W 1819 roku zamieszkał w Nidzicy Ferdynand Tymoteusz Gregorovius, dzięki którego inicjatywie około 1830 roku wyremontowano zamek. W 1825 roku w Nidzicy mieszkało 1225 Polaków, co stanowiło 51,6% mieszkańców. W 1831 roku w Nidzicy zachorowało na cholerę 356 osób, z których zmarło 218. W 1828 roku rozebrano stary ratusz miejskie. W 1840 roku rozebrano Bramę Niemiecką. W 1856 roku nidzicka parafia ewangelicka liczyła 4470 osób, z czego 3150 osób było Polakami. W drugiej poł. XIX w., szczególnie po zjednoczeniu Niemiec w 1871, miasto przeżywało okres ponownej prosperity. Wyraźnie wzrosła liczba mieszkańców, zbudowano nowoczesną infrastrukturę. W 1888 miasto otrzymało połączenie kolejowe z Olsztynem i Działdowem, w 1900 dodatkowe połączenie do Wielbarku. O ile w 1854 w mieszkało tu 3,300 osób, to w 1905 ich liczba wzrosła do ponad 4.700. W wyniku ofensywy rosyjskiej w Prusach Wschodnich wojska kozackie gruntownie splądrowały i spaliły miasto 22 sierpnia 1914 r. Po niemieckim zwycięstwie pod Tannenbergiem i wyparciu Rosjan z Nidzicy natychmiast przystąpiono do odbudowy miasta. Nidzicę rozbudowano i unowocześniono. W plebiscycie narodowościowym w lipcu 1920 r. bezdyskusyjne zwycięstwo odnieśli Niemcy – w całym powiecie za Polską padło jedynie 330 głosów, choć podczas spisu powszechnego w 1910 r. 20.075 zamieszkałych w nim osób zadeklarowało jako język ojczysty język polski, zaś tylko 10.779 osób - język niemiecki. Z plebiscytu wyłączono jednak Działdowo i okoliczne wsie, które przyłączono do Polski. W ten sposób Nidzica w jeszcze większym stopniu stała się miastem przygranicznym.Po wybuchu wojny, w dniu 2 września 1939 roku lotnictwo polskie zbombardowało okolice dworca kolejowego. W dniu 5 października 1944 miało miejsce pierwsze bombardowanie miasta przez lotnictwo radzieckie, w wyniku którego spłonął budynek Urzędu Pracy. W dniu 20 stycznia 1945 roku w trakcie Operacji wschodniopruskiej, Nidzica została zdobyta przez radzieckie oddziały 10 korpusu pancernego 5 armii pancernej gwardii. Nidzica była zniszczona w 75-80%, a pozostała jeszcze nieliczna niemieckojęzyczna ludność uległa wysiedleniu. Komendantura radziecka przekazała oficjalnie Nidzicę administracji polskiej w dniu 27 maja 1945 roku. W dniu 6 czerwca 1945 roku uruchomiono w mieście szkołę. W dniu 15 września 1945 roku otworzono pierwszą aptekę. W dniu 15 lutego 1946 roku zaczął działać Sąd Grodzki. W 1946 roku uruchomiono zakład produkcji mebli i młyn przemysłowy. W 1947 roku odbudowano zakład mleczarski. W 1947 roku w mieście mieszkało zaledwie 3433 osoby (39% stanu z 1939 roku). W kolejnych latach miasto zostało częściowo odbudowane. W 1948 roku przy ul. Kościuszki 2 powstała pierwsza po wojnie biblioteka publiczna. W 1949 roku oddano do użytku Dom Ludowy, w którym koncentrowało się później życie kulturalne miasta. W 1963 roku oddano do użytku nową przychodnię medyczną. W 1958 roku w Nidzicy powstała Wytwórnia Win i Miodów Pitnych. W 1958 roku podjęto decyzję o odbudowie zamku w Nidzicy, w którym w 1965 roku otworzono Dom Kultury i ognisko muzyczne. W 1965 roku uruchomiono w mieście technikum mechaniczne. W tym samym roku na zboczu góry zamkowej wybitny rzeźbiarz Jerzy Bereś stworzył pomnik rycerza. Po 1966 roku powstały fabryki Izomat i Farum. W 1968 roku ze składek społecznych zbudowano na cmentarzu pomnik na grobie 11 polskich ułanów poległych w 1939 roku pod Janowem. W roku 1970 liczba ludności miasta osiągnęła około 9700 osób. Poprzez dobudowanie przeszklonego modernistycznego pawilonu, jedną z baszt adaptowano w 1974 roku na księgarnię "Dom Książki". | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | Nazwa utworzona jest od słowiańskiego rdzenia nid/neid występującego w nazwach rzek nizinnych. Pierwsze źródła historyczne podają niemiecką nazwę: Nydenburg, później Neidenburg ("gród nad rzeką Nidą"), które z kolei spolszczano na Nibork, Nidbork, Niedzbórz | ||
| − | |||
| − | W X wieku okolice późniejszego miasta zamieszkuje ludność słowiańska, o czym świadczą znaleziska z Działdowa i ze wsi Skrupe, jak i charakter pobliskich grodzisk granicznych w Nowym Dworze i Księżym Dworze. W Pokrzywnicy Wielkiej i Szczepkowie Borowym odkryto z kolei cmentarzysko słowiańskie z XI i XII wieku[3]. W samej Nidzicy pierwszy drewniany obiekt obronny założyli Krzyżacy prawdopodobnie już w l. 1266-1268. Pierwsza wzmianka o zamku nad Nidą pochodzi z 1376 roku. W dniu 7 grudnia 1381 r. osada otrzymała prawa miejskie z rąk wielkiego mistrza zakonu Winricha von Kniprode, a także swój herb | ||
| − | W 1389 roku w mieście odbył się zjazd przedstawicieli Zakonu Krzyżackiego, Królestwa Polskiego, Wielkiego Księstwa Litewskiego w osobie księcia Skirgiełły i Księstwa Mazowieckiego w osobie księcia Ziemowita. | ||
| − | W trakcie Wielkie Wojny z Zakonem Krzyżackim w dniu 8 lipca 1410 roku wojska polskie zajęły miasto i zamek bez walki. Po bitwie pod Grunwaldem, król Władysław Jagiełło nadał Nidzicę księciu mazowieckiemu, jednak we wrześniu 1410 roku Krzyżacy odzyskali miasto. Podczas Wojny głodowej w dniu 25 lipca 1414 roku wojska polskie obległy zamek, który poddał się 6 sierpnia. W październiku 1414 roku Krzyżacy odzyskali zamek i miasto. W związku z zaginięciem dokumentu lokacyjnego podczas wojny, w 1420 roku prawa miejskie chełmińskie zostały Nidzicy odnowione. | ||
| − | W 1444 roku Nidzica przystąpiła do antykrzyżackiego Związku Pruskiego, razem z Działdowem, Dąbrównem i Olsztynkiem, który w 1454 roku zwrócił się do króla Kazimierza Jagiellończyka z prośbą o przyłączenie do Królestwa Polskiego. W odpowiedzi wojska polskie zajęły bez walki miasto, a dowódcą zamku został rycerz Adam Wilkanowski | ||
| − | |||
| − | Podczas wojny trzynastoletniej (1454-66) miasto zostało opanowane przez wojska Związku Pruskiego. W wyniku pokoju toruńskiego Nidzica pozostała jednak na terenie państwa krzyżackiego, przez co polska załoga musiała w 1466 roku opuścić miasto. | ||
| − | |||
| − | Roszczenia mistrza krzyżackiego Albrechta von Hohenzollerna podważające II pokój toruński i jego przymierze z Moskwą sprawiło, że doszło do wojny polsko-krzyżackiej, w wyniku czego w dniu 24 lutego 1520 roku w Nidzicy ponownie pojawiły się wojska polskie. Spaliły one młyn przy zamku, i wyrządziły sporo szkody mieszczanom. Pięcioletnia wojna skończyła się hołdem pruskim na rynku krakowskim i przekształceniem państwa zakonnego w państwo świeckie. Jednocześnie książę Albrecht von Hohenzollern, przyjąwszy luteranizm, narzucił swą wiarę wszystkim poddanym. W Nidzicy oba kościoły przejęli luteranie, na zamku zaś miejsce Krzyżaków zajął starosta książęcy, którym był Piotr Kobierzycki. | ||
| − | Neidenburg nadal pozostawał urzędową nazwą miasta, ale wskutek nasilającego się osadnictwa mazurskiego w południowych Prusach w codziennym użyciu coraz częściej pojawiały się także polskie formy takie jak Nidbork, Niedzbork i Nibork. | ||
| − | Duże dochody przynosiły mieszkańcom Nidzicy gorzelnie i browary. W mieście było także wielu kołodziejów, którzy zajmowali się produkcją sanek i niecek. Pod koniec XVI wieku dzięki targom odbywającym się koło Ratusza w Nidzicy miasto należało do stosunkowo zasobnych. | ||
| − | W latach 1562-1572 kaznodzieją w Nidzicy był Jan Radomski, autor Confessio Augustana to iest Wyznanie Wiary niektórych Xiążąt y Miast Niemieckich [.] Przełożona y Drukowana [.] ku pożytku kościołów J.X.M. Polskych i innych dzieł protestanckich. | ||
| − | Wojny szwedzkie przerwały w XVII wieku pomyślną koniunkturę gospodarczą miasta. Przemarsze wojsk w 1628 roku spowodowały tu pierwsze zniszczenia i szkody. Po bitwie pod Prostkami w 1656 roku pojawili się Tatarzy. Miasto zamknęło przed nimi bramy, więc ci spalili jedynie przedmieścia. | ||
| − | W dniu 30 marca 1664 roku miasto średniowieczne miasto spłonęło w wielkim pożarze. W 1701 roku w Nidzicy urodził się Jan Duchna, który został później polskim kaznodzieją przy kościele św. Anny w Gdańsku i lektorem języka polskiego w tamtejszym Gimnazjum Akademickim. W 1710 roku w mieście pojawiła się dżuma i do stycznia 1711 roku uśmierciła około 200 mieszkańców. W 1723 roku określono Nidzicę "miastem drugiej klasy", co oznaczało, że był to okres regresu gospodarczego. W 1737 roku zamieszkał w mieście i mieszkał w nim do śmierci Jerzy Wasiański, autor najpopularniejszego na Mazurach kancjonału, wznawianego aż do XX wieku w wielotysiecznych nakładach. Miasto w 1738 roku miało 1142 mieszkańców. W 1741 roku miasto miało 163 domy mieszkalne, w tym 67 murowane w rynku. W 1751 roku było w nim 1867 mieszkańców. W 1752 roku Nidzica została stolicą okręgu. Pod koniec XVIII wieku zasypano fosy miejskie i rozebrano mury obronne z basztami. | ||
| − | |||
| − | W Nidzicy 5 sierpnia 1804 roku na bocznej uliczce wybuchł pożar, wielu mieszkańców miasta udało się na jarmark do Złotowa, przez co spaliło się w zachodniej pierzei dwadzieścia dziewięć domów wraz z zabudowaniami gospodarskimi. Poza tym pastwą płomieni padło czterdzieści domów bocznych uliczkach, kościół, plebania, szkoła a także trzynaście stodół przy drodze do Litwinek. W następnym roku – w trakcie odbudowy miasta – powiększono rynek, rozbierając Bramę Polską i likwidując jedną z przecznic. W 1806 roku wkroczyły do miasta wojska francuskie z marszałkiem Neyem. W następnym roku w mieście stacjonowały oddziały generała Zajączka, które wymaszerowały z miasta 10 czerwca 1807 roku w kierunku Królewca. Na zamku nidzickim urządzono lazaret. Wojska francuskie ponownie pojawiły się w mieście w maju 1812 roku i opuściły miasto 18 sierpnia 1813 roku. W 1819 roku zamieszkał w Nidzicy Ferdynand Tymoteusz Gregorovius, dzięki którego inicjatywie około 1830 roku wyremontowano zamek. W 1825 roku w Nidzicy mieszkało 1225 Polaków, co stanowiło 51,6% mieszkańców. W 1831 roku w Nidzicy zachorowało na cholerę 356 osób, z których zmarło 218. W 1828 roku rozebrano stary ratusz miejskie. W 1840 roku rozebrano Bramę Niemiecką. W 1856 roku nidzicka parafia ewangelicka liczyła 4470 osób, z czego 3150 osób było Polakami | ||
| − | W drugiej poł. XIX w., szczególnie po zjednoczeniu Niemiec w 1871, miasto przeżywało okres ponownej prosperity. Wyraźnie wzrosła liczba mieszkańców, zbudowano nowoczesną infrastrukturę. W 1888 miasto otrzymało połączenie kolejowe z Olsztynem i Działdowem, w 1900 dodatkowe połączenie do Wielbarku. O ile w 1854 w mieszkało tu 3,300 osób, to w 1905 ich liczba wzrosła do ponad 4.700. | ||
| − | |||
| − | W wyniku ofensywy rosyjskiej w Prusach Wschodnich wojska kozackie gruntownie splądrowały i spaliły miasto 22 sierpnia 1914 r. Po niemieckim zwycięstwie pod Tannenbergiem i wyparciu Rosjan z Nidzicy natychmiast przystąpiono do odbudowy miasta. Nidzicę rozbudowano i unowocześniono. W plebiscycie narodowościowym w lipcu 1920 r. bezdyskusyjne zwycięstwo odnieśli Niemcy – w całym powiecie za Polską padło jedynie 330 głosów, choć podczas spisu powszechnego w 1910 r. 20.075 zamieszkałych w nim osób zadeklarowało jako język ojczysty język polski, zaś tylko 10.779 osób - język niemiecki. Z plebiscytu wyłączono jednak Działdowo i okoliczne wsie, które przyłączono do Polski. W ten sposób Nidzica w jeszcze większym stopniu stała się miastem przygranicznym. | ||
| − | |||
| − | Po wybuchu wojny, w dniu 2 września 1939 roku lotnictwo polskie zbombardowało okolice dworca kolejowego. W dniu 5 października 1944 miało miejsce pierwsze bombardowanie miasta przez lotnictwo radzieckie, w wyniku którego spłonął budynek Urzędu Pracy. | ||
| − | W dniu 20 stycznia 1945 roku w trakcie Operacji wschodniopruskiej, Nidzica została zdobyta przez radzieckie oddziały 10 korpusu pancernego 5 armii pancernej gwardii. | ||
| − | |||
| − | Nidzica była zniszczona w 75-80%, a pozostała jeszcze nieliczna niemieckojęzyczna ludność uległa wysiedleniu. Komendantura radziecka przekazała oficjalnie Nidzicę administracji polskiej w dniu 27 maja 1945 roku. W dniu 6 czerwca 1945 roku uruchomiono w mieście szkołę. W dniu 15 września 1945 roku otworzono pierwszą aptekę. W dniu 15 lutego 1946 roku zaczął działać Sąd Grodzki. W 1946 roku uruchomiono zakład produkcji mebli i młyn przemysłowy. W 1947 roku odbudowano zakład mleczarski. W 1947 roku w mieście mieszkało zaledwie 3433 osoby (39% stanu z 1939 roku). W kolejnych latach miasto zostało częściowo odbudowane. W 1948 roku przy ul. Kościuszki 2 powstała pierwsza po wojnie biblioteka publiczna. W 1949 roku oddano do użytku Dom Ludowy, w którym koncentrowało się później życie kulturalne miasta. W 1963 roku oddano do użytku nową przychodnię medyczną. W 1958 roku w Nidzicy powstała Wytwórnia Win i Miodów Pitnych. W 1958 roku podjęto decyzję o odbudowie zamku w Nidzicy, w którym w 1965 roku otworzono Dom Kultury i ognisko muzyczne. W 1965 roku uruchomiono w mieście technikum mechaniczne. W tym samym roku na zboczu góry zamkowej wybitny rzeźbiarz Jerzy Bereś stworzył pomnik rycerza. Po 1966 roku powstały fabryki Izomat i Farum. W 1968 roku ze składek społecznych zbudowano na cmentarzu pomnik na grobie 11 polskich ułanów poległych w 1939 roku pod Janowem. W roku 1970 liczba ludności miasta osiągnęła około 9700 osób. Poprzez dobudowanie przeszklonego modernistycznego pawilonu, jedną z baszt adaptowano w 1974 roku na księgarnię "Dom Książki". | ||
W 2001 połączenie kolejowe z Wielbarkiem zostało zlikwidowane. | W 2001 połączenie kolejowe z Wielbarkiem zostało zlikwidowane. | ||
| − | |||
| − | + | <br/> | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | ===Gospodarka=== | |
| − | + | W mieście działają firmy prywatne, sklepy, urzędy i banki. Rozwija się branża budowlana, cieplna, meblowa. W mieście znajdują się zakłady meblowe oraz fabryka meblowa. Ponadto odnajdziemy tutaj lokalne przedsiębiorstwa usługowo - handlowe, transportowe. Ponadto funkcjonują firmy z zakresu gospodarki finansowej, kosmetyków, motoryzacji i szeroko pojętej higieny. | |
| − | + | ===Kultura=== | |
| − | + | W miejscowości funkcjonuje klub sportowy "Start Nidzica" posiadający w swojej historii sekcje: piłka nożna, siatkówka, tenis stołowy, biegi na orientację i brydż sportowy. Obecnie dwusekcyjny – piłka nożna i koszykówka. W mieście działają szkoły podstawowe, gimnazja, licea, szkoły zawodowe i technika. Funkcjonuje Biblioteka Publiczna, Ośrodek Kultury. Odnajdziemy tutaj także różnego rodzaju organizacje pozarządowe. | |
| − | + | <br/> | |
| − | |||
| − | + | === Ludzie związani z miejscowością: === | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | Z miejscowością związane są następujące postacie:Ferdinand Gregorovius - niemiecki pisarz i historyk; Bethel Henry Strousberg - "król kolei", niemiecki biznesmen żydowskiego pochodzenia, zaangażowany w budowę linii kolejowej w XIX wieku; Walter Kollo - niemiecki kompozytor, autor tekstów, wydawca; Krystyna Szymańska-Lara - polska koszykarka grająca na pozycji rozgrywającej; Piotr Jankowski - polski aktor teatralny, filmowy i telewizyjny oraz Katarzyna Dąbrowska - polska aktorka i piosenkarka. | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
<br/> | <br/> | ||
| − | + | === Zabytki: === | |
| − | + | Znajduje się tutaj: gotycki zamek krzyżacki z XIV wieku, rozbudowany w XV wieku, zniszczony w 1945, po wojnie odbudowany. | |
| + | ratusz z XIX wieku, domy i spichlerz z XIX wieku, kościół pod wezwaniem św. Wojciecha z XIV wieku (poewangelicki) | ||
| + | klasztorek, Kościół Ewangelicko-Augsburski św. Krzyża z XIX wieku, Browar Zamkowy z XIX wieku, fragmenty murów obronnych z basztami | ||
| + | stary cmentarz żydowski (początek XIX w.) i nowy cmentarz żydowski (koniec XIX w.), zdewastowane po 1938 r., z zachowanymi kilkudziesięcioma nagrobkami, kolejowa wieża ciśnień z czasów II wojny światowej, zamek,Kościół Ewangelicko-Augsburski, Kościół św. Wojciecha oraz ratusz. | ||
| − | [[File: | + | [[File:Nidzica.jpg|thumb|Plac wolności, źródło: www.wikipedia.pl, 12.09.2013.]] |
<br/> | <br/> | ||
| Linia 193: | Linia 80: | ||
=== Bibliografia: === | === Bibliografia: === | ||
| − | + | ''Historia Nidzicy i okoli'', pod red. Waldemara Rezmera, Nidzica 2012, 634 ss. | |
| Linia 199: | Linia 86: | ||
== Zobacz też == | == Zobacz też == | ||
| + | www.nidzica.wm.pl | ||
| + | <br/> | ||
[[Kategoria: Miejscowość]] | [[Kategoria: Miejscowość]] | ||
[[Użytkownik:Kinlis|Kinlis]] ([[Dyskusja użytkownika:Kinlis|dyskusja]]) 08:09, 28 wrz 2013 (CEST) | [[Użytkownik:Kinlis|Kinlis]] ([[Dyskusja użytkownika:Kinlis|dyskusja]]) 08:09, 28 wrz 2013 (CEST) | ||
Wersja z 08:36, 29 wrz 2013
| Nidzica | |
| | |
| [[Plik:|240px|Herb]] Herb
| |
| Państwo |  Polska
|
| Województwo | warmińsko - mazurskie |
| Powiat | nidzicki |
| Gmina | Nidzica |
| Liczba ludności (Pole-obowiązkowe) | Pole-obowiązkowe |
| Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego   Nidzica | |
| Położenie na mapie Polski  Nidzica | |
{{#invoke:Koordynaty|szablon}} | |
Nidzica (dawniej Nibork, niem. Neidenburg, prus. Nīdaspils) – miasto w woj. warmińsko-mazurskim, w powiecie nidzickim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Nidzica, położone nad rzeką Nidą (górny bieg Wkry). W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. olsztyńskiego.
Spis treści
Charakterystyka fizjograficzna
Nidzica położona jest w południowej części województwa warmińsko-mazurskiego nad rzeką Nidą na Pojezierzu Mazurskim. Miasto sąsiaduje z gminami: Jedwabno, Janowiec Kościelny, Janowo, Kozłowo oraz Olsztynek.
Dzieje miejscowości
Nazwa utworzona jest od słowiańskiego rdzenia nid/neid występującego w nazwach rzek nizinnych. Pierwsze źródła historyczne podają niemiecką nazwę: Nydenburg, później Neidenburg ("gród nad rzeką Nidą"), które z kolei spolszczano na Nibork, Nidbork, Niedzbórz. W X wieku okolice późniejszego miasta zamieszkuje ludność słowiańska, o czym świadczą znaleziska z Działdowa i ze wsi Skrupe, jak i charakter pobliskich grodzisk granicznych w Nowym Dworze i Księżym Dworze. W Pokrzywnicy Wielkiej i Szczepkowie Borowym odkryto z kolei cmentarzysko słowiańskie z XI i XII wieku[3]. W samej Nidzicy pierwszy drewniany obiekt obronny założyli Krzyżacy prawdopodobnie już w l. 1266-1268. Pierwsza wzmianka o zamku nad Nidą pochodzi z 1376 roku. W dniu 7 grudnia 1381 r. osada otrzymała prawa miejskie z rąk wielkiego mistrza zakonu Winricha von Kniprode, a także swój herb. Jako miejscowość położona nieopodal granicy z Mazowszem posiadała dwa niezależne, ale powiązane ze sobą systemy obronne. Zamek z przedzamczem i fortyfikacje miejskie, których głównym elementem był mur obwodowy z basztami na rogach oraz mur od strony wschodniej dobudowany kilka lat później. Od strony zachodniej miasto otaczała Nida, z trzech pozostałych stron wykopana fosa zasilana wodami rzeki. W obrębie murów miejskich stały dwa duże obiekty pełniące funkcję obronną: Kościół św. Wojciecha i Klasztorek. Układ miejski wyróżniał się dużą regularnością, tworzył wyraźny prostokąt. W 1389 roku w mieście odbył się zjazd przedstawicieli Zakonu Krzyżackiego, Królestwa Polskiego, Wielkiego Księstwa Litewskiego w osobie księcia Skirgiełły i Księstwa Mazowieckiego w osobie księcia Ziemowita. W trakcie Wielkie Wojny z Zakonem Krzyżackim w dniu 8 lipca 1410 roku wojska polskie zajęły miasto i zamek bez walki. Po bitwie pod Grunwaldem, król Władysław Jagiełło nadał Nidzicę księciu mazowieckiemu, jednak we wrześniu 1410 roku Krzyżacy odzyskali miasto. Podczas Wojny głodowej w dniu 25 lipca 1414 roku wojska polskie obległy zamek, który poddał się 6 sierpnia. W październiku 1414 roku Krzyżacy odzyskali zamek i miasto. W związku z zaginięciem dokumentu lokacyjnego podczas wojny, w 1420 roku prawa miejskie chełmińskie zostały Nidzicy odnowione. W 1444 roku Nidzica przystąpiła do antykrzyżackiego Związku Pruskiego, razem z Działdowem, Dąbrównem i Olsztynkiem, który w 1454 roku zwrócił się do króla Kazimierza Jagiellończyka z prośbą o przyłączenie do Królestwa Polskiego. W odpowiedzi wojska polskie zajęły bez walki miasto, a dowódcą zamku został rycerz Adam Wilkanowski.Podczas wojny trzynastoletniej (1454-66) miasto zostało opanowane przez wojska Związku Pruskiego. W wyniku pokoju toruńskiego Nidzica pozostała jednak na terenie państwa krzyżackiego, przez co polska załoga musiała w 1466 roku opuścić miasto.Roszczenia mistrza krzyżackiego Albrechta von Hohenzollerna podważające II pokój toruński i jego przymierze z Moskwą sprawiło, że doszło do wojny polsko-krzyżackiej, w wyniku czego w dniu 24 lutego 1520 roku w Nidzicy ponownie pojawiły się wojska polskie. Spaliły one młyn przy zamku, i wyrządziły sporo szkody mieszczanom. Pięcioletnia wojna skończyła się hołdem pruskim na rynku krakowskim i przekształceniem państwa zakonnego w państwo świeckie. Jednocześnie książę Albrecht von Hohenzollern, przyjąwszy luteranizm, narzucił swą wiarę wszystkim poddanym. W Nidzicy oba kościoły przejęli luteranie, na zamku zaś miejsce Krzyżaków zajął starosta książęcy, którym był Piotr Kobierzycki. Neidenburg nadal pozostawał urzędową nazwą miasta, ale wskutek nasilającego się osadnictwa mazurskiego w południowych Prusach w codziennym użyciu coraz częściej pojawiały się także polskie formy takie jak Nidbork, Niedzbork i Nibork. Duże dochody przynosiły mieszkańcom Nidzicy gorzelnie i browary. W mieście było także wielu kołodziejów, którzy zajmowali się produkcją sanek i niecek. Pod koniec XVI wieku dzięki targom odbywającym się koło Ratusza w Nidzicy miasto należało do stosunkowo zasobnych. W latach 1562-1572 kaznodzieją w Nidzicy był Jan Radomski, autor Confessio Augustana to iest Wyznanie Wiary niektórych Xiążąt y Miast Niemieckich [.] Przełożona y Drukowana [.] ku pożytku kościołów J.X.M. Polskych i innych dzieł protestanckich. Wojny szwedzkie przerwały w XVII wieku pomyślną koniunkturę gospodarczą miasta. Przemarsze wojsk w 1628 roku spowodowały tu pierwsze zniszczenia i szkody. Po bitwie pod Prostkami w 1656 roku pojawili się Tatarzy. Miasto zamknęło przed nimi bramy, więc ci spalili jedynie przedmieścia. W dniu 30 marca 1664 roku miasto średniowieczne miasto spłonęło w wielkim pożarze. W 1701 roku w Nidzicy urodził się Jan Duchna, który został później polskim kaznodzieją przy kościele św. Anny w Gdańsku i lektorem języka polskiego w tamtejszym Gimnazjum Akademickim. W 1710 roku w mieście pojawiła się dżuma i do stycznia 1711 roku uśmierciła około 200 mieszkańców. W 1723 roku określono Nidzicę "miastem drugiej klasy", co oznaczało, że był to okres regresu gospodarczego. W 1737 roku zamieszkał w mieście i mieszkał w nim do śmierci Jerzy Wasiański, autor najpopularniejszego na Mazurach kancjonału, wznawianego aż do XX wieku w wielotysiecznych nakładach. Miasto w 1738 roku miało 1142 mieszkańców. W 1741 roku miasto miało 163 domy mieszkalne, w tym 67 murowane w rynku. W 1751 roku było w nim 1867 mieszkańców. W 1752 roku Nidzica została stolicą okręgu. Pod koniec XVIII wieku zasypano fosy miejskie i rozebrano mury obronne z basztami.W Nidzicy 5 sierpnia 1804 roku na bocznej uliczce wybuchł pożar, wielu mieszkańców miasta udało się na jarmark do Złotowa, przez co spaliło się w zachodniej pierzei dwadzieścia dziewięć domów wraz z zabudowaniami gospodarskimi. Poza tym pastwą płomieni padło czterdzieści domów bocznych uliczkach, kościół, plebania, szkoła a także trzynaście stodół przy drodze do Litwinek. W następnym roku – w trakcie odbudowy miasta – powiększono rynek, rozbierając Bramę Polską i likwidując jedną z przecznic. W 1806 roku wkroczyły do miasta wojska francuskie z marszałkiem Neyem. W następnym roku w mieście stacjonowały oddziały generała Zajączka, które wymaszerowały z miasta 10 czerwca 1807 roku w kierunku Królewca. Na zamku nidzickim urządzono lazaret. Wojska francuskie ponownie pojawiły się w mieście w maju 1812 roku i opuściły miasto 18 sierpnia 1813 roku. W 1819 roku zamieszkał w Nidzicy Ferdynand Tymoteusz Gregorovius, dzięki którego inicjatywie około 1830 roku wyremontowano zamek. W 1825 roku w Nidzicy mieszkało 1225 Polaków, co stanowiło 51,6% mieszkańców. W 1831 roku w Nidzicy zachorowało na cholerę 356 osób, z których zmarło 218. W 1828 roku rozebrano stary ratusz miejskie. W 1840 roku rozebrano Bramę Niemiecką. W 1856 roku nidzicka parafia ewangelicka liczyła 4470 osób, z czego 3150 osób było Polakami. W drugiej poł. XIX w., szczególnie po zjednoczeniu Niemiec w 1871, miasto przeżywało okres ponownej prosperity. Wyraźnie wzrosła liczba mieszkańców, zbudowano nowoczesną infrastrukturę. W 1888 miasto otrzymało połączenie kolejowe z Olsztynem i Działdowem, w 1900 dodatkowe połączenie do Wielbarku. O ile w 1854 w mieszkało tu 3,300 osób, to w 1905 ich liczba wzrosła do ponad 4.700. W wyniku ofensywy rosyjskiej w Prusach Wschodnich wojska kozackie gruntownie splądrowały i spaliły miasto 22 sierpnia 1914 r. Po niemieckim zwycięstwie pod Tannenbergiem i wyparciu Rosjan z Nidzicy natychmiast przystąpiono do odbudowy miasta. Nidzicę rozbudowano i unowocześniono. W plebiscycie narodowościowym w lipcu 1920 r. bezdyskusyjne zwycięstwo odnieśli Niemcy – w całym powiecie za Polską padło jedynie 330 głosów, choć podczas spisu powszechnego w 1910 r. 20.075 zamieszkałych w nim osób zadeklarowało jako język ojczysty język polski, zaś tylko 10.779 osób - język niemiecki. Z plebiscytu wyłączono jednak Działdowo i okoliczne wsie, które przyłączono do Polski. W ten sposób Nidzica w jeszcze większym stopniu stała się miastem przygranicznym.Po wybuchu wojny, w dniu 2 września 1939 roku lotnictwo polskie zbombardowało okolice dworca kolejowego. W dniu 5 października 1944 miało miejsce pierwsze bombardowanie miasta przez lotnictwo radzieckie, w wyniku którego spłonął budynek Urzędu Pracy. W dniu 20 stycznia 1945 roku w trakcie Operacji wschodniopruskiej, Nidzica została zdobyta przez radzieckie oddziały 10 korpusu pancernego 5 armii pancernej gwardii. Nidzica była zniszczona w 75-80%, a pozostała jeszcze nieliczna niemieckojęzyczna ludność uległa wysiedleniu. Komendantura radziecka przekazała oficjalnie Nidzicę administracji polskiej w dniu 27 maja 1945 roku. W dniu 6 czerwca 1945 roku uruchomiono w mieście szkołę. W dniu 15 września 1945 roku otworzono pierwszą aptekę. W dniu 15 lutego 1946 roku zaczął działać Sąd Grodzki. W 1946 roku uruchomiono zakład produkcji mebli i młyn przemysłowy. W 1947 roku odbudowano zakład mleczarski. W 1947 roku w mieście mieszkało zaledwie 3433 osoby (39% stanu z 1939 roku). W kolejnych latach miasto zostało częściowo odbudowane. W 1948 roku przy ul. Kościuszki 2 powstała pierwsza po wojnie biblioteka publiczna. W 1949 roku oddano do użytku Dom Ludowy, w którym koncentrowało się później życie kulturalne miasta. W 1963 roku oddano do użytku nową przychodnię medyczną. W 1958 roku w Nidzicy powstała Wytwórnia Win i Miodów Pitnych. W 1958 roku podjęto decyzję o odbudowie zamku w Nidzicy, w którym w 1965 roku otworzono Dom Kultury i ognisko muzyczne. W 1965 roku uruchomiono w mieście technikum mechaniczne. W tym samym roku na zboczu góry zamkowej wybitny rzeźbiarz Jerzy Bereś stworzył pomnik rycerza. Po 1966 roku powstały fabryki Izomat i Farum. W 1968 roku ze składek społecznych zbudowano na cmentarzu pomnik na grobie 11 polskich ułanów poległych w 1939 roku pod Janowem. W roku 1970 liczba ludności miasta osiągnęła około 9700 osób. Poprzez dobudowanie przeszklonego modernistycznego pawilonu, jedną z baszt adaptowano w 1974 roku na księgarnię "Dom Książki". W 2001 połączenie kolejowe z Wielbarkiem zostało zlikwidowane.
Gospodarka
W mieście działają firmy prywatne, sklepy, urzędy i banki. Rozwija się branża budowlana, cieplna, meblowa. W mieście znajdują się zakłady meblowe oraz fabryka meblowa. Ponadto odnajdziemy tutaj lokalne przedsiębiorstwa usługowo - handlowe, transportowe. Ponadto funkcjonują firmy z zakresu gospodarki finansowej, kosmetyków, motoryzacji i szeroko pojętej higieny.
Kultura
W miejscowości funkcjonuje klub sportowy "Start Nidzica" posiadający w swojej historii sekcje: piłka nożna, siatkówka, tenis stołowy, biegi na orientację i brydż sportowy. Obecnie dwusekcyjny – piłka nożna i koszykówka. W mieście działają szkoły podstawowe, gimnazja, licea, szkoły zawodowe i technika. Funkcjonuje Biblioteka Publiczna, Ośrodek Kultury. Odnajdziemy tutaj także różnego rodzaju organizacje pozarządowe.
Ludzie związani z miejscowością:
Z miejscowością związane są następujące postacie:Ferdinand Gregorovius - niemiecki pisarz i historyk; Bethel Henry Strousberg - "król kolei", niemiecki biznesmen żydowskiego pochodzenia, zaangażowany w budowę linii kolejowej w XIX wieku; Walter Kollo - niemiecki kompozytor, autor tekstów, wydawca; Krystyna Szymańska-Lara - polska koszykarka grająca na pozycji rozgrywającej; Piotr Jankowski - polski aktor teatralny, filmowy i telewizyjny oraz Katarzyna Dąbrowska - polska aktorka i piosenkarka.
Zabytki:
Znajduje się tutaj: gotycki zamek krzyżacki z XIV wieku, rozbudowany w XV wieku, zniszczony w 1945, po wojnie odbudowany. ratusz z XIX wieku, domy i spichlerz z XIX wieku, kościół pod wezwaniem św. Wojciecha z XIV wieku (poewangelicki) klasztorek, Kościół Ewangelicko-Augsburski św. Krzyża z XIX wieku, Browar Zamkowy z XIX wieku, fragmenty murów obronnych z basztami stary cmentarz żydowski (początek XIX w.) i nowy cmentarz żydowski (koniec XIX w.), zdewastowane po 1938 r., z zachowanymi kilkudziesięcioma nagrobkami, kolejowa wieża ciśnień z czasów II wojny światowej, zamek,Kościół Ewangelicko-Augsburski, Kościół św. Wojciecha oraz ratusz.
Bibliografia:
Historia Nidzicy i okoli, pod red. Waldemara Rezmera, Nidzica 2012, 634 ss.
Zobacz też
www.nidzica.wm.pl
