Akcja "Wisła"

Akcja „Wisła” – operacja wojskowa przeprowadzona w 1947 r. przez polskie władze komunistyczne, polegająca na przesiedleniu Ukraińców i identyfikowanych z nimi grup narodowościowych (Bojków, Łemków, mieszanych rodzin polsko-ukraińskich) z Polski południowo-wschodniej na tzw. ziemie odzyskane, oficjalnie mająca na celu likwidację działającego na tym obszarze podziemia ukraińskiego, tj. Ukraińskiej Powstańczej Armii i Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów. W chwili rozpoczęcia akcji „Wisła” podziemie to liczyło ok. 2 500 członków.

Przyczyny

Oficjalnym powodem operacji była śmierć wiceministra obrony narodowej gen. Karola Świerczewskiego, zabitego 28 marca 1947 r. w zasadzce zorganizowanej przez oddziały UPA Stefana Stebelskiego „Chrina” i Bazylego Szyszkancia „Bira” na drodze między Baligrodem a Cisną. Wiele wskazuje jednak na wcześniejsze rozważania władz nad przesiedleniem Ukraińców, choć ostateczne decyzje zapadły na posiedzeniu Biura Politycznego KC PZPR 29 marca 1947 r. Operacja miała być uzgodniona z rządami ZSRR i Czechosłowacji, ze względu na konieczność blokady granicy ze strony tych państw. Do przeprowadzenia wysiedleń powołano Grupę Operacyjną „Wisła” składającą się z pięciu dywizji piechoty WP, 1 dywizji KBW oraz formacji WOP, MO, UB i Straży Ochrony Kolei, co dawało ponad 21 000 żołnierzy i funkcjonariuszy. GO „Wisła” dowodził gen. Stefan Mossor. W organizacji przesiedleń uczestniczyli także urzędnicy administracji i Państwowego Urzędu Repatriacyjnego. Akcja swym zasięgiem objęła 22 powiaty w województwach rzeszowskim, lubelskim i krakowskim, skąd do sierpnia 1947 r. wysiedlono ponad 140 000 osób. Równocześnie kontynuowano działania wojskowe przeciw zbrojnemu podziemiu, rozbijając 17 sotni UPA szacowanych liczbowo na ok. 1500 ludzi. Uwięziono też 2 900 osób podejrzewanych o członkowstwo w OUN. Nie na wszystkich terenach objętych operacją występowały podziemne organizacje ukraińskie.

Przebieg

Wysiedlenia odbywały się według określonego scenariusza. O świcie wojsko otaczało wsie, gromadzono całą ludność, której dawano kilka godzin na przygotowania i zebranie mienia. Pozwalano zabrać odzież, narzędzia rolnicze, inwentarz żywy i zapas żywności, po czym przewożono wysiedleńców wozami lub ciężarówkami. Z reguły jednak brakowało środków transportu, co w powiązaniu z ograniczonym czasem przygotowań do opuszczenia własnych domów i spakowania majątku, sprawiało, że zabierany dobytek często okazywał się niewystarczający dla normalnego życia na nowym miejscu osiedlenia. Transporty z wysiedleńcami kierowano do punktów przekierowania w Lublinie i Oświęcimiu, skąd trafiali do punktów rozdzielczych w Szczecinie, Olsztynie (pierwszy transport przybył tu 3 maja), Poznaniu i Wrocławiu. Stamtąd transporty wyruszały do stacji docelowych, głównie na terenach poniemieckich, gdzie istniały opustoszałe gospodarstwa. Najwięcej, bo ok. 55 000 przesiedlonych trafiło do województwa olsztyńskiego, potem kolejno do szczecińskiego, wrocławskiego, poznańskiego, gdańskiego i białostockiego.

Przy osiedlaniu kierowano się zasadą, aby przybysze nie zamieszkali zbyt blisko miast wojewódzkich i nie bliżej niż 30 km od granicy morskiej oraz 50 km od granicy lądowej państwa. Zamierzano również tak kierować transporty, żeby ludność ukraińska nie trafiała do powiatów o znacznym odsetku autochtonów i aby w poszczególnych miejscowościach nie przekraczała 10% ogółu mieszkańców, co jednak nie zawsze było możliwe do wykonania. W późniejszym okresie prowadzono tzw. przerzuty, czyli ponownie podejmowano próby przemieszczania Ukraińców z tych miejscowości, gdzie uznawano ich za zbyt licznych. W wyniku akcji przesiedleńczej największe skupiska społeczności ukraińskiej na Warmii i Mazurach powstały w powiatach Górowo Iławeckie (42%), Węgorzewo (36,8%), Braniewo (27,5%), Pasłęk (26,5%) i Bartoszyce (21,5%). Ponieważ przybysze z Polski południowo-wschodniej trafili na Warmię i Mazury jako ostatnia grupa osadników, dodatkowo osiedlenia miały charakter przymusowy, więc często otrzymywali gospodarstwa zdewastowane i dlatego wcześniej niezasiedlone. Jednocześnie kategorycznie zabroniono powrotów do dawnych miejsc zamieszkania. Takie próby spotykały się z represjami, m.in. polegającymi na umieszczeniu w Centralnym Obozie Pracy w Jaworznie, do którego podczas wysiedleń trafiali także Ukraińcy podejrzani o sympatyzowanie z UPA. Sztab Grupy Operacyjnej „Wisła” rozwiązano 29 lipca, ale ograniczone wysiedlenia z niektórych terenów objętych wcześniej akcją były kontynuowane jeszcze w 1950 r.

Bibliografia

Hałagida I., Ukraińcy na zachodnich i północnych ziemiach Polski 1947–1957, Warszawa 2002.
Motyka G., Od rzezi wołyńskiej do akcji „Wisła”. Konflikt polsko – ukraiński 1943–1947, Kraków 2014.
Sakson A., Od Kłajpedy do Olsztyna. Współcześni mieszkańcy byłych Prus Wschodnich: Kraj Kłajpedzki, Obwód Kaliningradzki, Warmia i Mazury, Poznań 2011.