Prusy Książęce

Księstwo Pruskie (Herzogtum Preussen; Ducatus Prussiae; potocznie Prusy Książęce) – utworzone na mocy traktatu krakowskiego (8 IV 1525) po sekularyzacji państwa zakonu krzyżackiego w Prusach w granicach po drugim pokoju toruńskim (1466), lenno Korony Polskiej w latach 1525-1657, od 1618 w unii personalnej z Brandenburgią (Brandenburgia-Prusy), od 1701 Królestwo w Prusach.

Podział administracyjny

Administracyjnie Prusy Książęce dzieliły się na 3 okręgi: Sambię, Natangię i Prusy Górne (Oberland), a te z kolei na starostwa (Hauptämter) i komornictwa (Kammerämter). Początkowo 39, do połowy XVII wieku było razem 40 starostw:

• 9 w Sambii Kłajpeda (Memel), Labiawa (Labiau), Neuhausen, Ragneta (Ragnit), Rybaki (Fischhausen), Szaki (Schaaken), Tapiawa (Tapiau), Tylża (Tilsit), Wystruć (Insterburg))
• 15 w Natangii (Bałga (Balga), Barciany (Barten), Bartoszyce (Bartenstein), Ełk (Lyck), Gierdawy (Gerdauen), Giżycko (Lötzen), Kętrzyn (Rastenburg), Nordenburg, Olecko (Oletzko, Marggrabowa), Pisz (Johannisburg), Pokarmin (Brandenburg), Pruska Iława (Preussisch Eylau), Ryn (Rhein), Szestno (Sehesten), Węgorzewo (Angerburg))
• 16 w Prusach Górnych (Dąbrówno (Gilgenburg), Działdowo (Soldau), Iława (Deutsch Eylau), Kwidzyn (Marienwerder), Miłakowo (Liebstadt), Miłomłyn (Liebmühl), Morąg (Mohrungen), Nidzica (Neidenburg), Olsztynek (Hohenstein), Ostróda (Osterode), Pasłęk (Preussisch Holland), Prabuty (Riesenburg), Przezmark (Preussisch Mark), Susz (Rosenberg), Szczytno (Ortelsburg), Szymbark (Schönberg)).

W niektórych starostwach (Rybaki, Szaki, Ryn, Przezmark) występowały komornictwa (Kammerämter), natomiast najobszerniejsze terytorialnie starostwo wystruckie zostało podzielone na mniejsze jednostki: 13 sołectw (Schulzenämter).

Ludność Prus Książęcych

Pod względem etnicznym ludność Prus Książęcych (w 1525 roku ok. 180 tys.), oprócz asymilującej się, autochtonicznej ludności pruskiej, składała się z przybyłych w wyniku rozwijanej w czasach krzyżackich akcji osadniczych, Polaków (głównie z Mazowsza), Litwinów i Niemców. Szlachta stanowiła najmniej liczny (w pierwszej połowie XVI w. ok. 0,6 %) stan społeczny w Księstwie Pruskim.

Oprócz chłopów i mieszczan w społeczeństwie pruskim występowała także grupa wolnych (Freie, Kölmer), czyli właścicieli ziemskich zobowiązanych do służby wojskowej w odróżnieniu od chłopów obciążonych niewielkimi świadczeniami feudalnymi, ale nie posiadającymi swojego przedstawicielstwa w zgromadzeniach stanowych.

Gospodarka

Gospodarka Księstwa opierała się na produkcji rolnej (głównie zbożowej) i hodowli (konie, bydło, świnie, owce). Od początku XVI wieku rozwijał się handel zbożem, dzięki któremu rozwijały się uczestniczące w nim, położone u ujścia rzek porty w Kłajpedzie, a zwłaszcza w Królewcu.

Kwestie wyznaniowe

W Księstwie dominowało wyznanie luterańskie (25 sierpnia 1530 oficjalnie przyjęto jako obowiązującą konfesję augsburską), wprowadzone mandatem reformacyjnym wydanym przez księcia Albrechta Hohenzollerna 6 lipca 1525 roku. W Prusach Książęcych jako pierwszym kraju utworzono na mocy ordynacji z 10 grudnia 1525 (Ordynacja kościelna lub Porządek kościelny) organizację kościoła ewangelickiego.

Do 1587 istniały urzędy biskupów sambijskiego i pomezańskiego, w tymże roku utworzony został konsystorz jako naczelna instytucja kościoła luterańskiego w Księstwie. Przewaga luteran wyrażała się m. in w ich wyłącznym prawie (do 1612 roku) do sprawowania urzędów krajowych. W tym roku zostali do nich dopuszczeni również katolicy, mający od początku XVII wieku zapewnioną swobodę wyznaniową w Księstwie. W 1616 erygowano w Królewcu (największym skupisku katolików w Prusach Książęcych) parafię, w 1653 utworzono tam szkołę, a potem szpital, prowadzone przez jezuitów.

Celem pielgrzymek było sanktuarium maryjne w Świętej Lipce, pod koniec stulecia powstał kościół jezuitów w Tylży. Również od początku XVII wieku w Prusach Książęcych rozwijało się wyznanie kalwińskie, głównie dzięki poparciu Hohenzollernów brandenburskich po przyjęciu przez nich konfesji ewangelicko-reformowanej w 1613. W latach 1635-1641 istniała gmina kalwińska w Kłajpedzie (ponownie od 1667), od 1646 w Królewcu, a następnie w latach 60-tych w Tylży i Kłajpedzie. Po 1658 roku w Księstwie osiedlali się skazani na banicję w Rzeczypospolitej arianie (bracia polscy).

Ustrój

Księstwo Pruskie było monarchią dziedziczną. Początkowo władzę jako książęta w Prusach (dux in Prussiae) sprawowali książęta Brandenburg-Ansbach z frankońskiej linii rodu Hohenzollernów: Albrecht (1525-1568) i Albrecht Fryderyk (1568-1618). W 1577 wobec choroby umysłowej księcia Albrechta Fryderyka król Stefan Batory przyznał kuratelę w Prusach Książęcych Jerzemu Fryderykowi Hohenzollernowi, margrabiemu Ansbach i Bayreuth, bratankowi księcia Albrechta.

Po śmierci Jerzego Fryderyka w 1603 roku przedstawiciele elektorskiej linii Hohenzollernów brandenburskich podjęli starania o uzyskanie kurateli, zakończone nadaniem administracji w Księstwie Pruskim Joachimowi Fryderykowi Hohenzollernowi przez Zygmunta III w 1605 roku, a po jego śmierci (1608) Janowi Zygmuntowi Hohenzollernowi w 1609 roku. W wyniku nadania lenna pruskiego Hohenzollernom brandenburskim w 1611 książętami w Prusach po śmierci Albrechta Fryderyka (1618) byli: Jan Zygmunt (1618-1619), Jerzy Wilhelm (1619-1640), Fryderyk Wilhelm I (1640-1688) i Fryderyk III (od 1688, w 1701 roku koronowany na króla w Prusach jako Fryderyk I). Na mocy traktatu z Rzecząpospolitą zawartego w Welawie 19 września 1657, potwierdzonego w Bydgoszczy 6 listopada 1657, elektor Fryderyk Wilhelm uzyskiwał suwerenność jako władca Prus Książęcych. Stolicą książąt pruskich był Królewiec.

Ustrój polityczny i administracyjny Prus Książęcych określała ustawa Regimentsnottel z 1542 roku. Obok księcia władzę w państwie sprawowała Rada Naczelna (Izba Wyższa Rady Księstwa, Oberratstube) - kolegium złożone z czterech nadradców (Oberräte), wcześniej posiadających kompetencje urzędników nadwornych: ochmistrza (Hofmeister), naczelnego marszałka (Obermarschall), nadburgrabiego (Oberburgraf) i kanclerza (Kanzler), 6–8 radców krajowych (Landräte; reces z 1566 ostatecznie ustalił ich liczbę na 8) i sądowych oraz 4 starostów ze starostw położonych najbliżej Królewca, zwanych głównymi (Szaków, Rybaków, Tapiawy i Pokarmina). Najważniejszą rolę odgrywali nadradcy, którzy na czas nieobecności księcia lub interim sprawowali władzę w kraju jako regenci (w 1609 przyznano im ten tytuł na stałe), wspomagani przez wspomnianych czterech starostów oraz trzech przedstawicieli miast Królewca.

Za panowania Fryderyka Wilhelma, 12 października 1657 przejściowo wprowadzono urząd namiestnika (Statthalter), który sprawowali: Bogusław Radziwiłł (1657-1669) i Ernest Bogusław von Croy (1670-1684).

Przedstawicielstwo stanowe - sejm krajowy (Landtag) Prus Książęcych - ukształtował się w pierwszej połowie XVI w. Dzielił się na trzy kurie: 1) panów i landratów (Herrschaft und Landräte), do której wchodzili przedstawiciele 6 arystokratycznych rodów pruskich (Dohna, Eulenburg, Kittlitz, Truchsess zu Waldburg, Schenck zu Tautenburg, Heydeck), 4 nadradców i 12 radców krajowych; 2) posłów szlacheckich, wybieranych przez zgromadzenia w starostwach (Ritterschafft und Adel); 3) przedstawicieli miast. Sejmy zwoływał książę, z reguły do Królewca. Ich periodyczność oraz czas trwania obrad nie były ustawowo określone.

W Prusach Książęcych istniały trzy skarby centralne: rentkamera w Królewcu zarządzana przez urzędnika książęcego (Kammermeister), do której wpływały intraty z domen (Cammerale), ustanowiona w 1535 kasa krajowa (Landkasten), mieszcząca się w Tapiawie, zasilana przyznawanymi i kontrolowanymi przez stany podatkami oraz nadzwyczajnymi kontrybucjami z miast i dóbr prywatnych (Contributionale) oraz szkatuła książęca (Schatull), gromadząca dochody z regaliów (cła, lasy, wsie szkatułowe).

W XVI wieku wojskowość Prus Książęcych oparta była na obowiązku konnej służby wasali (służbach rycerskich; Ritterdinste; Roßdienst), czyli posiadających ziemię na prawie chełmińskim rycerzy (szlachty), sołtysów, wolnych (Kölmer, Freie), młynarzy i karczmarzy, ogólnie określanych jako Dienstpflichtige. Po 1601 roku wojskowość pruską zreformował Fabian zu Dohna (Starszy), tworząc piechotę, tzw. muszkieterów (Amtsmusketiere) lub wybrańców (Wybranzen), rekrutowaną z chłopów z domeny książęcej. Początki stałej armii brandenburskiej, opartej na formacjach zaciężnych i zreformowanych na ich wzór oddziałach obrony krajowej, przypadają na okres wojny polsko–szwedzkiej z lat 1655–1660. Zorganizowano wówczas trwały system finansowania i zaopatrywania wojska oraz administrację – komisariaty wojenne. Taka organizacja wojskowości przetrwała do czasów panowania króla Fryderyka Wilhelma I (1713-1740), który reformując system rekrutacji stworzył podstawy armii narodowej. Główne twierdze powstały w XVII wieku w Kłajpedzie (cytadela wzniesiona w latach 1627-1628), Piławie, Królewcu (obwałowania miejskie z lat 1626-1635 oraz cytadela Friedrichsburg), a także w Piszu (prace fortyfikacyjne ukończono ok. 1680).

Życie kulturalne

Głównym ośrodkiem kulturalnym i naukowym Prus Książęcych był Królewiec. W 1542 utworzono tam szkołę partykularną (gimnazjum), której pierwszym rektorem został Litwin Abraham Kulwieć. W 1544 książę Albrecht przekształcił szkołę w (Uniwersytet Albertyna) z katedrami teologii, prawa, medycyny i sztuk wyzwolonych. Na uczelni królewieckiej wykładali m.in. poeta Simon Dach (1605-1659), teologowie Stanisław Rafajłowicz (zm. 1545) i Celestyn Myślenta (1588-1653), wielokrotny rektor oraz lekarz Georg Lothus (1579-1635), a studiowali na niej m.in inżynier i matematyk Christian Otter (1598-1660), pochodzący z Pasymia historyk Christoph Hartknoch (1644-1687), autor dzieła Alt- und Neues Preussen oder Preussischer Historien zwei Theile (Franfurt n. Menem, Lipsk 1684), poeta Jan Kochanowski (1530-1584).

W Królewcu znajdowały się biblioteki: księcia Albrechta, publiczna zamkowa, której swój księgozbiór podarował Bogusław Radziwiłł, miejska. Spośród bibliotek prywatnych największa była biblioteka Wallenrodtów. W stolicy Księstwa funkcjonowały także oficyny drukarskie: Lorenza Segebade (1584-1638), Johanna Weinreicha (od 1524), Aleksandra Augzdeckiego (1549-1556) i uniwersytecka Johanna Reussnera (od 1639). Nad Pregołą od 1544 wydawał pisma w języku polskim (katechizmy, postylle, kancjonały oraz pierwszy polski przekład Nowego Testamentu dokonany przez Stanisława Murzynowskiego) Jan Seklucjan (1510-1578). W Królewcu wydano także Kancjonał Jana Maliny (1671). Z Seklucjanem konkurował wydawca i drukarz z Ełku Hieronim Malecki (1525 lub 1526 - 1583 lub 1584). Pod koniec XVII wieku krótko działała drukarnia Simona Reinigera w Kwidzynie.

W Pusach Książęcych działali matematycy, inżynierzy i kartografowie Heinrich Zell i Caspar Henneberger (1529-1600), autorzy map Prus (1542 i 1576) oraz Józef Naronowicz-Naroński (ok. 1616-1678) i Samuel Suchodolec (zm. 1697), obydwaj polscy arianie. Za najwybitniejszego pruskiego poetę barokowego uznawany jest Simon Dach, do grona poetów tworzących w Księstwie należeli również Rotger zum Bergen (1603-1661), Johann Peter Titius (1619-1689), Christoph Kaldenbach (1613-1698), Michael Reich (1635-1690), Michael Kongehl (1646-1710) oraz Zbigniew Morsztyn (przed 1629-1689).

Kalendarium najważniejszych wydarzeń politycznych

• 1525, 8 kwietnia - traktat krakowski, tworzący świeckie księstwo w Prusach, lenno Korony Polskiej;
• 1525, wrzesień-październik - powstanie chłopskie w Sambii;
• 1569 - nadanie przez króla Zygmunta Augusta lenna pruskiego księciu Albrechtowi Fryderykowi;
• 1577, 22 września - nadanie przez Stefana Batorego kurateli w Prusach Książęcych margrabiemu Jerzemu Fryderykowi;
• 1605, 11 marca - nadanie przez Zygmunta III kurateli w Prusach Książęcych elektorowi brandenburskiemu Joachimowi Fryderykowi;
• 1609, 29 kwietnia - przekazanie przez Zygmunta III kurateli w Prusach Książęcych elektorowi brandenburskiemu Janowi Zygmuntowi;
• 1611, 16 listopada - nadanie lenna pruskiego Janowi Zygmuntowi na sejmie w Warszawie;
• 1618, 28 sierpnia - śmierć księcia pruskiego Albrechta Fryderyka;
• 1619, 24 października - przekazanie przez Jana Zygmunta władzy w Prusach Książęcych Jerzemu Wilhelmowi;
• 1629, 5 lipca - zajęcie Piławy przez Szwedów, początek wojny polsko-szwedzkiej;
• 1627, maj - traktat o neutralności Brandeburgii-Prus wobec konfliktu polsko-szwedzkiego zawarty między elektorem brandenburskim i księciem pruskim Jerzym Wilhelmem a królem Szwedzkim Gustawem Adolfem;
• 1629, 26 września - rozejm polsko-szwedzki w Starym Targu (Altmarku); Szwedzi utrzymują Piławę oraz zajmują Kłajpedę, Jerzy Wilhelm otrzymuje w sekwestr Żuławy Malborskie oraz twierdze w Prusach Królewskich: Malbork, Sztum i Głowę Gdańską;
• 1635, 1 lipca - 17 września - Jerzy Ossoliński namiestnikiem króla Władysława IV w Prusach Książęcych;
• 1635, 12 września - rozejm polsko-szwedzki w Sztumskiej Wsi (Stumsdorffie), Szwedzi opuszczają Kłajpedę i Piławę;
• 1641, 7 października - nadanie lenna pruskiego elektorowi brandenburskiemu Fryderykowi Wilhelmowi, ostatni hołd złożony królowi polskiemu osobiście przez władcę Prus Książęcych;
• 1655 - wojna polsko-szwedzka, działalność Georga Fridericha von Waldeck w Prusach Książęcych, początki stałej armii w Księstwie;
• 1655, 12 listopada - traktat pomiędzy Fryderykiem Wilhelmem a stanami Prus Królewskich o wspólnej obronie przeciw Szwedom;
• 1656, 17 stycznia - zawarcie kończącego kampanię szwedzką w Prusach traktatu szwedzko-brandenburskiego w Królewcu; Prusy Książęce lennem króla szwedzkiego Karola Gustawa;
• 1656, 25 czerwca - traktat szwedzko-brandenburski w Malborku, zawiązujący skierowany przeciw Rzeczypospolitej sojusz Fryderyka Wilhelma z Karolem Gustawem;
• 1656, lipiec-sierpień - szwedzko-brandenburska kampania w Polsce, bitwa pod Warszawą (28-30 lipca 1656) z udziałem wojsk brandenbursko-pruskich;
• 1656, wrzesień-październik - działania wojsk litewskich i polskich w Prusach Książęcych; kampania hetmana polnego litewskiego Wincentego Gosiewskiego w Księstwie (8 X 1656 - 22 X 1656), bitwy pod Prostkami (8 X 1656) i Filipowem (22 X 1656); najazd tatarski na Prusy Książęce (8 X 1656 - 13 X 1656);
• 1656, 20 listopada - traktat szwedzko-brandenburski w Labiawie; Fryderyk Wilhelm suwerennym władcą w Księstwie Pruskim;
• 1657, 19 września - traktat pomiędzy Rzecząpospolitą a Brandenburgią-Prusami w Welawie, przyznanie suwerenności Fryderykowi Wilhelmowi w Prusach Książęcych;
• 1657, 12 października - Bogusław Radziwiłł namiestnikiem elektorskim w Prusach Książęcych;
• 1657, 6 listopada - spotkanie króla Jana Kazimierza z Fryderykiem Wilhelmem w Bydgoszczy, potwierdzenie traktatów welawskich;
• 1661-1663 - sejm krajowy, walka z opozycją antybrandenburską (Hieronim Roth, Albrecht Kalckstein);
• 1663, 18 października - hołd stanów pruskich złożony Fryderykowi Wilhelmowi jako suwerennemu księciu pruskiemu;
• 1672, 8 listopada - stracenie Christiana Ludwiga von Kalckstein, opozycjonisty antyelektorskiego;
• 1678/1679 - uderzenie wojsk szwedzkich na Prusy Książęce; kampania zimowa (Winterfeldzug);
• 1698, czerwiec - zjazd elektora brandenburskiego i księcia pruskiego Fryderyka III i króla polskiego Augusta II;
• 1699 - konflikt polsko-pruski o Elbląg;
• 1701, 18 stycznia - koronacja Fryderyka III na króla w Prusach (jako Fryderyka I).

Bibliografia

B. Wachowiak, A. Kamieński, Dzieje Brandenburgii-Prus. Na progu czasów nowożytnych (1500-1701), Poznań 2001.
S. Achremczyk, Historia Warmii i Mazur, Olsztyn 1997.
S. Salmonowicz, Prusy. Dzieje państwa i społeczeństwa, Poznań 1987.
K. Piwarski, Dzieje polityczne Prus Wschodnich 1621-1772, Gdynia 1938.
K. Piwarski, Dzieje Prus Wschodnich w czasach nowożytnych, Gdańsk-Bydgoszcz 1946.