Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach

Państwo Zakonu Krzyżackiego w Prusach (niem. Deutschordensland), potocznie państwo krzyżackie w Prusach, określane również od czasów II pokoju toruńskiego jest jako Prusy Zakonne, lub Prusy Krzyżackie – suwerenne państwo Szpitala Zakonu Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie założone w latach 1226 – 1232 na ziemi chełmińskiej (między rzekami: Wisłą, Drwęcą, Osą i Małą Osą). Istniało od początku lat 30-tych XIII wieku do 1525 roku w Prusach i do 1561 roku w Inflantach. Później zakon krzyżacki istniał tylko na terenie dóbr Hohenzollernów i Habsburgów w Niemczech i ich posiadłościach w Rzeszy. Do dzisiaj istnieje z głównym domem zakonnym w Wiedniu. Na czele stoi obecnie 67. wielki mistrz Zakonu biskup dr Bruno Platter.

Państwo krzyżackie w średniowieczu było państwem, które przez setki lat obejmowało nie tylko ziemie Prusów, ale także dzisiejszą Łotwę i Estonię (w średniowieczu i w czasach nowożytnych nazywane Inflantami). Znacznie ograniczone i podporządkowane Królestwu Polskiemu od 1466 roku, tzw. Prusy Królewskie, w skład których wchodziły: Warmia, Ziemia Chełmińska, Prusy zachodzie z Malborkiem oraz Pomorze Gdańskie. Przestało istnieć w wyniku sekularyzacji dokonanej przez Albrechta Hohenzollerna von Ansbach-Kulmbach w 1525 roku. Przez cały okres istnienia państwa w Prusach zakon krzyżacki podlegał papiestwu, a jako zbrojne ramię Świętemu Cesarstwu Rzymskiemu Narodu Niemieckiego. Wielki mistrz uznawał nad sobą władzę cesarzy, będąc zaliczonym w poczet książąt Rzeszy Niemieckiej.

Historia zakonu i jego organizacja

Przybycie na ziemie chełmińską

Na początku XIII wieku, a szczególnie w latach 1222-1223 książęta mazowieccy i małopolscy prowadzili akcję chrystianizacyjną na terenach Prus. Akcję misyjną prowadził opat zakonu cystersów w Łeknie i zakon rycerski braci dobrzyńskich, powołany w tym celu przez księcia Konrada. Akcje nie przyniosły jednak spodziewanych efektów. Wielkie zaangażowanie w chrystianizację Prus książąt polskich - Konrada Mazowieckiego i Henryka Brodatego, inspirowane było przez papieża.

W 1226 r. książę mazowiecki Konrad zaprosił, za namową Jadwigi, księżnej śląskiej, zakon na swoje ziemie, przyznając mu w 1228 r. w dzierżawę ziemię chełmińską oraz ziemię michałowską (dzisiaj część miasta Brodnica). Pomimo tego Konrad zachował całość swoich prerogatyw książęcych. Ziemia chełmińska i michałowska miała stanowić dla Zakonu bazę do rozpoczęcia walk z plemionami Prusów i Litwinów, którzy to zagrażali ziemi mazowieckiej, kujawskiej, chełmińskiej i całemu ich pograniczu. Jednocześnie Zakon jako korporacja duchowna i związek rycerski, niezależny od biskupa w Prusach Chrystiana stanowił dla tego ostatniego poważną konkurencję. Późniejsze porozumienia Chrystiana z Krzyżakami nie oznaczały poddania się tych ostatnich jego woli. Wręcz przeciwnie, Zakon z pomocą zwłaszcza legata papieskiego Wilhelma z Modeny podważał stanowisko biskupa pruskiego, aż w końcu udało mu się przejąć kontrolę nad misją w Prusach, Chrystianowi pozostawiając tylko jedno z trzech biskupstw utworzonych na terenie Prus, które miał sobie wybrać, czego i tak nie dokonał.

W 1234 r. współpracę Konrada mazowieckiego z Krzyżakami zakłócił poważnie najazd zaproszonego przez nich do walki z Prusami margrabiego Miśni Henryka, który napadł na stolicę księstwa mazowieckiego Płock i spalił tamtejszą katedrę. Postawiło to w bardzo niekorzystnym położeniu Zakon, który po wcieleniu Braci Dobrzyńskich nieopatrznie przejął bez zgody Konrada przekazaną tym ostatnim ziemię dobrzyńską. Zaostrzyło to reakcję Konrada, który odebrał Zakonowi wszystkie nadane ziemie. Dlatego Krzyżacy postarali się u cesarza Fryderyka II, aby wydał im tzw. „Złotą Bullę” (najprawdopodobniej antydatowaną na 1226 r.), która potwierdzała nadanie Krzyżakom ziemi chełmińskiej oraz ziemi michałowskiej, jednak już nie jako lenn Konrada mazowieckiego, ale jako suwerennych właścicieli dzielnicy. Złota Bulla dostarczyła argumentów legatowi papieskiemu, które pozwoliły na obronę Krzyżaków i tworzącego się ich Państwa w Prusach w sporze z Konradem mazowieckim. Dzięki temu udało się legatowi papieskiemu – Wilhelmowi z Modeny doprowadzić w dniu 19 października 1235 r. do zawarcia ugody Konrada z władzami Zakonu. Zgodnie z jej treścią Konrad powtórnie przekazał Krzyżakom ziemię chełmińską, michałowską i nieszawską, natomiast Krzyżacy zwrócili Konradowi ziemię dobrzyńską.

Oprócz napływu kolejnych braci krzyżackich z terenu Niemiec (szczególnie z rycerskich rodów z terenów z nad Renu i Mozeli), Zakon uzyskał także wsparcie papieża i cesarza niemieckiego, zaś ich wyprawy przeciw Prusom zyskały rangę krucjat, w których brali udział także polscy książęta, szczególnie z terenu Mazowsza, tak jak Leszek Biały, Kazimierz Sprawiedliwy. W 1235 r. do Krzyżaków przyłączyli się bracia dobrzyńscy, a w 1237 r. zakon kawalerów mieczowych w Inflantach zawarł z nimi sojusz polityczno-militarny, będący unią tych dwóch zakonów. Od tej pory Zakon krzyżacki w Prusach z Inflantami znacznie wzmocnił swoje możliwości działania i dalszej ekspansji terytorialnej.

Podbój Prus

Od 1230 r. do 1249 r. Zakon, dzięki stale napływającemu wsparciu i posiłkom przysyłanym przez cesarza niemieckiego Fryderyka II, zdołał całkowicie zająć i podporządkować dawne tereny Prusów aż do rzeki Pasłęki (Pomezania). System walki Krzyżaków polegał na stopniowym eliminowaniu rozproszonych gniazd oporu Prusów i umacnianiu dopiero co zdobytej władzy za pomocą działań polityczno-administracyjnych, prowadzonych z systemu wznoszonych fortyfikacji obronnych – zamków krzyżackich.

Podbijanie Pomezanii spowodowało wybuch I powstania Prusów, których poparł książę pomorski Świętopełk, wypowiadając wojnę Krzyżakom w 1242 r. W związku z porwaniem przez zakonników jego syna Mściwoja, książę Świętopełk podpisał pokój na Kowalowym Ostrowie w 1248 r., na mocy którego m.in. przekazał na rzecz Krzyżaków gród Zantyr i Pień oraz prawo pobierania od nich cła. Zdecydowało to o klęsce powstania pruskiego i zmusiło ich do podpisania pokoju w Dzierzgoniu w 1249 r. Prusowie uznali władzę zwierzchnią zakonu. Na zdobytych terenach rozpoczął się proces osadniczy, kierowany przez zakon krzyżacki.

Drugi etap podboju Prusów zaczął się w rok po zawarciu pokoju w Dzierzgoniu, kiedy to Zakon podjął kampanię zdobycia Dolnych Prus i Sambii, co było możliwe przede wszystkim dzięki militarnemu wsparciu króla Czech Ottokara II, który wyprawił się d o Prus z krucjatą. Na cześć tego króla główna siedziba zakonu w Dolnych Prusach została nazwana Królewcem. Miasto Królewiec powstało w 1255 r. W 1260 r. wybuchło II powstanie pruskie pod wodzą Herkusa Monte, które zakończyło się niemal sukcesem. Jednak ponowne i szybkie wsparcie cesarza rzymskiego dla Zakonu i jego działań w Prusach oraz sprawdzona technika budowania twierdz i wypróbowany schemat walki z Prusami, spowodowała, że w 1283 r. powstanie upadło. Przywódca został pojmany przez Krzyżaków i powieszony, a sami Prusowie zdziesiątkowani. W trakcie walk powstała na terenie Prus świetnie zorganizowana sieć zamków krzyżackich, wokół których zaczęły powstawać ośrodki gospodarki krzyżackiej, zarządzane przez rycerzy zakonnych.

Ekspansja Krzyżaków na ziemie litewskie

Już w trakcie zmagań z Prusami dochodziło do starć wojsk zakonnych i litewskich. Po zdławieniu powstania pruskiego nastąpiła eskalacja konfliktu z Litwinami i Żmudzinami. W latach 1283-1325 Krzyżacy około 75 razy wtargnęli na Żmudź, Litwę i Ruś Czarną. Litwini odpowiedzieli 44 atakami na ziemie zakonu w Prusach i Inflantach. W wyniku konfliktu pogranicze żmudzkie uległo wyludnieniu, ale samej Żmudzi Krzyżakom nie udało się ostatecznie zdobyć.

Ekspansja na ziemie polskie

W 1308 r. Zakon zajął Pomorze Gdańskie, co wywołało protest Władysława Łokietka i pozwanie przed sąd papieski w Inowrocławiu, który 10 lutego 1321 r. nakazał zakonowi zwrot Pomorza, do którego jednak wyroku Zakon się nie zastosował i odwołał. Krzyżacy poprosili o pomoc papieża. Papież był wtedy w niewoli awiniońskiej, więc wymuszenie na nim tej decyzji nie było trudne. Niebawem Krzyżacy sprzymierzyli się z późniejszym królem czeskim Janem Luksemburskim oraz władcą Meklemburgii i w 1327 r. zaatakowali Kujawy oraz Wielkopolskę, przeprowadzając wiele najazdów. W trakcie kampanii w 1331 roku atakujące od południa wojska Jana Luksemburskiego nie zdołały zdobyć Poznania i zawróciły z powrotem do Czech. W 1345 r. najechali i złupili katedrę w Poznaniu.

Krzyżacy nadal próbowali atakować Kujawy i Wielkopolskę metodą wojen podjazdowych, jednak działania dyplomatyczne Kazimierza Wielkiego rozbijające w czasie zjazdu w Wyszehradzie w 1335 r. ich sojusz z Czechami (i pozywając ich przed polubowny sąd papieski w Warszawie w 1339 r.), chcąc też zająć tereny Rusi Czerwonej, skłonił Zakon do podpisania pokoju w Kaliszu w 1343 r., w którym Kazimierz Wielki uzyskał dla Polski Kujawy i ziemię dobrzyńską, zaś warunkowo jako wieczystą jałmużnę zatrzymywał Pomorze, ziemię chełmińską i michałowską. Pomimo kolejnych wyroków sądu papieskiego, nakazujących zwrot Pomorza Gdańskiego Polsce, Zakon nie oddał nigdy dobrowolnie tej ziemi. Nastąpiło to dopiero w wyniku ustaleń drugiego pokoju w Toruniu w 1466 r. Podpisanie pokoju w Kaliszu zmusiło Krzyżaków do zaprzestania ataków na Polskę. Ich siła została wówczas skierowana przeciw Litwie. Zmusiło to księcia litewskiego Jagiełłę do przyjęcia chrztu, na którym otrzymał imię Władysław oraz ożenku z córką Ludwika Węgierskiego – Jadwigą Andegaweńską, zapoczątkowując unię polsko-litewską. Władysław Jagiełło jako król Polski borykał się w problemem najazdów krzyżackich oraz licznych nieprzyjaznych działań dyplomatycznych przeciwko Polsce i dynastii jagiellońskiej w Europie.

W konsekwencji narastaniu konfliktu Zakon zdecydował się ostatecznie na rozpoczęcie Wielkiej Wojny (1409-1411), której kulminacyjnym momentem była bitwa pod Grunwaldem 15 lipca 1410 r., a uwieńczeniem I pokój w Toruniu (1411 r.). Pokój ten został mimo zwycięskiej kampanii wojskowej wymuszony na Jagielle ogólną sytuacją polityczną Polski, gdyż w obronie Zakonu stanęła koalicja władców z dynastii Luksemburskiej – Jana, ks. zgorzeleckiego, Wacława, króla Czech oraz króla Węgier Zygmunta. Pokój ten przyniósł zwrotu Polsce ani Pomorza Gdańskiego ani ziemi chełmińskiej, zmusił jednak Zakon do zaprzestania ataków przede wszystkim na Litwę.

6 lutego 1454 r. wybuchło wewnątrz państwa zakonnego powstanie mieszczan zorganizowanych wespół z rycerstwem ziemi chełmińskiej w Związek Pruski), które wsparł król Kazimierz Jagiellończyk (wojna trzynastoletnia), stosując przeciw Krzyżakom taktykę wojen podjazdowych, którą prowadził niegdyś sam Zakon. Wojna ta przyniosła w efekcie kolejny pokój toruński - drugi (1466 r.) – Zakon zwrócił Polsce Pomorze Gdańskie, ziemię chełmińską, a także część Warmii oraz Prusy Zachodnie łącznie ze stolicą państwa krzyżackiego – Malborkiem. Stolica państwa została przeniesiona jeszcze w trakcie wojny trzynastoletniej (1457 r.) do Królewca. Oprócz tego wielki mistrz zgodził się być lennikiem króla Polski.

Prusy Krzyżackie

Na mocy postanowień Pokoju toruńskiego z 1466 roku Zakon Krzyżacki oddał Polsce Pomorze Gdańskie, Ziemię chełmińską i michałowską, a także Warmię i stolicę Malbork, które nazwano Prusami Królewskimi, a pozostałe pod władzą krzyżacką ziemie określano odtąd, jako Prusy Zakonne (Krzyżackie). Tereny te były lennem króla Polski. Władzę zwierzchnią Korony Królestwa Polskiego nad tym terytorium potwierdzała seria hołdów pruskich składanych królom Polski. Hołdy nie stanowiły jednak rzeczywistej zależności Prusy Krzyżackich, lecz jedynie pokazywały działania polityczne i dyplomatyczne Zakonu oraz wyrażały jego słabość.

Upadek państwa krzyżackiego w Prusach

Mimo to zakon co jakiś czas organizował zbrojne wypady na tereny Prus, jednak już bez większych rezultatów. Od 1501 r. wielcy mistrzowie krzyżaccy odmawiali składania hołdu lennego władcom Polski, co stało się m. in. powodem wojny polsko-krzyżackiej 1519-1521, tzw. wojny pruskiej. Po przegranej wojnie, zmuszony przez koneksje rodzinne oraz dla zachowania pokoju wewnętrznego, wielki mistrz zakonu w Prusach właściwych Albrecht Hohenzollern von Ansbach przeszedł na luteranizm, co położyło kres istnieniu państwa zakonnego jako tworu związanego i kierowanego przez korporację duchowną. Państwo zarządzane przez Albrechta, mimo że wciąż dość silne militarnie, znalazło się w próżni politycznej, co wykorzystał król polski Zygmunt I Stary i zmusił Albrechta do hołdu lennego w 1525 r.

Wojny z Polską i Litwą

Od samego początku, kiedy to zakonnicy krzyżaccy przybyli na tereny ziemi chełmińskiej, a później rozwinęli swoją działalność na obszar pobliskich Prus i Pomorza Gdańskiego, cały czas dążyli do rozszerzenia stanu posiadania. W tym celu prowadzili wojny zaczepne i obronne, które pozwalały im realizować zamierzenia polityki zagranicznej.