Braniewo

Braniewo (Brunsberga, niem. Braunsberg) – miasto i gmina w województwie warmińsko-mazurskim, stolica powiatu. Jest jednym z najstarszych miast w Polsce, najstarszym miastem warmińskim, dawną stolicą Warmii i diecezji warmińskiej, określaną mianem "Aten północy". W 2014 miasto liczyło ponad 17 tysięcy mieszkańców. Od grudnia 2014 burmistrzem Braniewa jest Monika Trzcińska, która pokonała w wyborach wieloletniego burmistrza Henryka Mrozińskiego.

Nazwa

Niemiecka nazwa miasta nawiązuje do pruskiego grodu Brusebergue, który istniał w tym samym miejscu do połowy XIII wieku. Przez stulecia spolszczona nazwa funkcjonowała jako Brunsberga.

Położenie

Braniewo położone jest w północno-zachodniej części województwa warmińsko-mazurskiego, nad rzeką Pasłęka, 7 kilometrów od ujścia tej rzeki do Zalewu Wiślanego. Geograficznie jest to rejon Równiny Warmińskiej. Przed 1998 Braniewo podlegało administracyjnie województwu elbląskiemu.

Dzieje

Około 1240 w miejscu pruskiego grodu Brusebergue Krzyżacy postawili warownię. W 1254 biskup Anzelm dokonał lokacji miasta na prawie lubeckim, obierając Braniewo za swoją siedzibę, inicjując budowę kościoła św. Andrzeja oraz powołując kapitułę. Po zniszczeniach w okresie II powstania pruskiego (1260) biskup Henryk Fleming 1 kwietnia 1284 wznowił przywilej lokacyjny Braniewa na prawie lubeckim, a zasadźcą uczynił swojego brata Jana Fleminga. Pozostając siedziba biskupią, Braniewo zyskało w XIV wieku mury miejskie i bramy. Powstał także zamek, który przetrwał do schyłku XIX wieku. W 1340 stolicę diecezji przeniesiono do Ornety, Braniewo pozostało natomiast siedzibą komornictwa biskupiego. W połowie XIV wieku powstały kolejne ważne budowle - kościoły św. Katarzyny i Maryi Panny, klasztor franciszkanów, ratusz miejski, szpitale św. Ducha i św. Jerzego.

Od 1342 za sprawą biskupa Hermana z Pragi, który na prawym brzegu Pasłęki lokował drugie miasto (Nowe Miasto Braniewo), także na prawie lubeckim, funkcjonowała dwoistość miast, której usiłował zapobiec biskup Henryk Sorbom. Jego starania z lat 1394-1398, wobec protestów mieszczan Starego Braniewa, nie zakończyły się powodzeniem, a formalnego połączenia dokonał dopiero dekret pruski z 1773. Nowe Miasto, o charakterze rzemieślniczym i rolniczym, posiadało własny ratusz, ale pozostawało bez murów miejskich; w 1681 zakończono budowę kościoła św. Trójcy.

Dzięki swojemu położeniu Braniewo było portem Warmii i należało do Hanzy, utrzymując kontakty z Europą (handel lnem, zbożem, drewnem). Funkcjonowała w Braniewie miejska flota kaperska oraz cech przewoźników (boradynów).

Braniewo było głównym ośrodkiem życia umysłowego na Warmii. Od 1565 rezydowali w mieście jezuici, sprowadzeni przez kardynała Stanisława Hozjusza. Działało Collegium Hosianum dla młodzieży świeckiej, pierwsze polskie diecezjalne seminarium duchowne, a także od 1578 Alumnat Papieski. Collegium kontynuowało działalność również w państwie pruskim, kiedy po kasacie jezuitów zostało przemianowane na Gymnasium Academikum. W 1818 biskup Józef von Hohenzollern utworzył Liceum Hosianum, nawiązujące do wcześniejszych tradycji, które prowadziło wydziały filozoficzny i teologiczny oraz seminarium duchowne, by w 1912 zostać przemianowanym na Akademię Królewską, a dwanaście lat później na Akademię Państwową. Od 1589 działała oficyna wydawnicza, pracująca na zlecenie biskupa i kapituły.

Podobnie jak cała Warmia, Braniewo było wielokrotnie terenem działań wojennych, nie omijały więc miasta zniszczenia wojenne czy inne charakterystyczne dla ówczesnych czasów klęski, jak pożary czy epidemie. W latach 1520-1525 miasto zajmowali Krzyżacy. W 1577 Braniewo poniosło porażkę militarną z flotą gdańską, skonfliktowaną z królem Stefanem Batorym. W XVII wieku zniszczenia i rabunki w Braniewie były efektem okupacji szwedzkiej.

W XIX wieku powstały w mieście gminy protestancka i żydowska, kościół protestancki zbudowano w 1837, synagogę w 1851. Braniewo zyskało w tym czasie rangę miasta powiatowego. Nadal znaczącą rolę odgrywał handel żywnością, działały niewielkie zakłady przemysłowe: przetwórnia ryb, garbarnie, młyny, browar. Od 1811 na dawnym zamku biskupim działało seminarium dla nauczycieli szkół ludowych, w 1887 powstała szkoła rolnicza (pierwsza w Prusach Wschodnich), w 1906 szkoła rzemieślniczo-kupiecka. W 1856 powołano w Braniewie Warmińskie Towarzystwo Historyczne, wydawcę cennych materiałów źródłowych do dziejów Warmii. Ukazywały się czasopisma, m.in. organ katolickiej partii Centrum "Ermländischer Volksblätter" (potem "Ermländische Zeitung"). Od 1853 miasto dysponowało połączeniem kolejowym z Królewcem, od 1857 także z Gdańskiem. Okres ten przyniósł także znaczący rozwój demograficzny Braniewa, które w chwili przejścia pod administracje pruska w 1772 liczyło 4249 mieszkańców, a w momencie wybuchu II wojny światowej - już 18876.

Zniszczenia z 1945, sięgające 85% zabudowy, zmieniły zabytkowy charakter miasta. Po wojnie nie podjęto odbudowy większości zabytków. Po wojnie przyjęto oficjalnie formę nazwy miasta - Braniewo.

Zabytki

Mimo wojennych zniszczeń zachowały się (lub zostały odbudowane) m.in.:

• bazylika św. Katarzyny, z XIV wieku, odbudowana po zniszczeniach wojennych w 1984;
• wieża bramy zamku biskupiego, ostatni ocalały fragment zamku;
• sanktuarium Podwyższenia Krzyża Świętego z połowy XVIII wieku, zbudowane przez jezuitów;
• kaplica św. Rocha;
• budynek Collegium Hosianum;
• kościół św. Trójcy, nowomiejski, z XVII wieku, obecnie cerkiew greckokatolicka;
• kościół parafialny św. Antoniego z XIX wieku, przed 1945 świątynia ewangelicka;
• pozostałości obwarowań miejskich;
• spichlerz mariacki z XVII wieku;
• dworzec kolejowy;
• budynki stajenne ze schyłku XIX wieku (obecnie ul. Moniuszki).

Bibliografia

• Chłosta Jan, Słownik Warmii (historyczno-geograficzny), Olsztyn 2002;
• Historia Braniewa, oprac. Anetta Wileńska, portal braniewo.pl (dostęp: 26 grudnia 2014);
• Braniewo w polskojęzycznej Wikipedii (dostęp: 26 grudnia 2014)