Kruszczyk siny

Kruszczyk siny
Epipactis purpurata
Sm.
Kruszczyk siny. Fot. BerndH. Źródło: Commons Wikimedia
Systematyka
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny naczyniowe
Gromada	okrytonasienne
Klasa	jednoliścienne
Rząd	szparagowce
Rodzina	storczykowate
Rodzaj	kruszczyk
Gatunek	kruszczyk siny
Synonimy

Kruszczyk siny (Epipactis purpurata Sm.) – gatunek rośliny należący do rodziny storczykowatych (Orchidaceae), rzędu szparagowców (Asparagales).

Morfologia

Kruszczyk siny jest byliną o długim i rozgałęzionym kłączu, z którego wyrasta wiele pędów kwiatowych. Pęd prosty, do 80 cm, fioletowo nabiegły, szczególnie w części górnej. Spotykane są osobniki bezzieleniowe. Na pędzie znajduje się od 4 do 10 jajowato- lub wąsko lancetowatych sinawych liści o długości 2-10 cm i szerokości 0,5-5 cm. Liście dolne - 2-3, łuskowate, pochwiasto obejmujące łodygę, nieco krótsze od międzywęźli.

Kwitnie od lipca do września. Kwiaty szeroko otwarte, duże, zebrane w licznokwiatowe (12-60) kwiatostany o długości 5-30 cm, gęsto ustawione na łodydze. Kwiaty osadzone na krótkiej, silnie skręconej szypule, słabo pachnące; działki zewnętrzne okwiatu zielonawe, od zewnątrz omszone i fioletowo nabiegłe, wewnętrzne działki mniejsze, jaśniej zabarwione. Zalążnia wąskostożkowata, owłosiona, o długości 6-9 mm. Warżka jedwabiście połyskująca, 8-10 mm dł., u nasady muszelkowato wklęsła, wewnątrz szaro- lub fioletowo-różowa, szczyt sercowaty, lekko podgięty. Obie części warżki zrośnięte nieruchomo. Prętosłup bladoróżowy, długości 3-4 mm. Pyłkowiny żółte.

Owocem jest rozdęta torebka do 15 mm długości. Powierzchnię podłużnego kształtu nasion (dł. 1–1,5 mm, szer. 0,2–0,3 mm) pokrywa siatkowata skulptura o zwykle czterokątnych komórkach epidermy.

Rozmieszczenie i ekologia

Kruszczyk siny występuje na większości obszaru Europy zachodniej, środkowej i wokół basenu śródziemnomorskiego. W Polsce gatunek dość rzadki, występuje głównie w części północnej i południowej, znacznie rzadziej w części środkowej, podawany z około 120 stanowisk.
Występuje głównie na Pojezierzu Mazurskim, odnotowany m.in. w rezerwacie Dolina Stradanki, na Pobrzeżu Kaszubskim, na Śląsku, na Wyżynie Małopolskiej oraz na przedgórzu i niższych położeniach Karpat. Największe zgromadzenie stanowisk znajduje się w pasie Karpat (m.in. Bieszczady, Gorce, Beskid Wyspowy, Beskid Niski), na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, Wyżynie Śląskiej, Roztoczu, na odcinku dolnej Wisły i Odry. Do najliczniejszych populacji należą stanowiska na Wzgórzach Trzebnickich, gdzie najliczniejsza populacja (licząca ponad 600 pędów) objęta jest ochroną "Natura 2000" jako Wzgórza Warzęgowskie. Chroniony w kilku parkach narodowych, m.in. Ojcowskim, Gorczańskim, Magurskim, oraz w leśnych rezerwatach, m.in. rezerwat Zadni Gaj. Najliczniejsza populacja kruszczyka sinego znajduje się na Wzgórzach Strupińskich (obszar Wału Trzebnickiego), z czego najcenniejszy fragment - Wzgórza Warzęgowskie (powiat wołowski) - zostały objęte programem ochrony "Natura 2000".
Gatunek leśny. Preferuje stanowiska półcieniste do cienistych, choć czasem spotykany na terenach jasnych, gdzie docierają promienie słoneczne. Potrafi rosnąć w miejscach na tyle cienistych, iż żadna inna roślina nie jest w stanie tam wegetować. Preferuje gleby wilgotne, żyzne, zasobne w węglan wapnia o pH obojętnym do lekko zasadowego. Najczęściej rośnie w cienistych lasach liściastych (buczyny, grądy, dąbrowy), rzadziej w lasach mieszanych lub borach jodłowych i świerkowych. Czasem spotykany przy leśnych ścieżkach, strumieniach lub śródleśnych oczkach wodnych. Rośnie na podłożu składającym się z glin piaszczystych lub utworów pylastych. .

Wartość użytkowa

Jest to gatunek objęty w Polsce ścisłą ochroną gatunkową. Znajduje się na "Czerwonej liście roślin i grzybów Polski" (2006) w grupie gatunków rzadkich (kategoria zagrożenia R). Zaliczano go ponadto do grupy najbardziej zagrożonych storczyków w Polsce, wymagających specjalnej troski. Głównymi zagrożeniami są kurczenie się siedlisk poprzez osuszanie i zmiany stosunków wodnych, wycinka drzew powodująca zmiany świetlne w runie leśnym oraz zwiększanie areałów sztucznych monokultur świerkowych i sosnowych kosztem naturalnych lasów liściastych.

Ciekawostki

Kruszczyk siny jest w Polsce jednym z najpóźniej kwitnących storczyków – kwitnie od połowy lipca do września. Jest charakterystycznym gatunkiem storczyka ze względu na bardzo małe liście, których procesy fotosyntezy w nikłym świetle runa leśnego nie są wystarczające do wytwarzania obfitego kwiatostanu. Stąd też gatunek ten wytworzył silny związek z grzybami (symbioza). Dzięki temu jest w stanie prawidłowo rosnąć, kwitnąć i owocować w środowisku na tyle ciemnym, iż żadna inna zieleniowa roślina nie jest wstanie tam wegetować (nawet mchy czy paprocie).

Bibliografia

Piękoś-Mirkowa Halina, Mirek Zbigniew: Rośliny chronione, Warszawa, Multico Oficyna Wyd., 2006.
Zarzycki Kazimierz, Szeląg Zbigniew, Red list of the vascular plants in Poland, [w:] Red lists of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski, red. Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki, Władysław Wojewoda i Zbigniew Szeląg, Kraków 2006, s. 11-20.
Maćkowiak Ł., Czarna A., Woźniak A., Występowanie kruszczyka sinego Epipactis purpurata w Wielkopolsce, Occurrence of Epipacts purpurata in the region of Wielkopolska, Chrońmy Przyr. Ojcz. 69 (6): 514–516, 2013

Zobacz też

[1]
[2]
[3]