Struktura obszarowa gospodarstw

Struktura obszarowa gospodarstw – klasyfikacja ogółu gospodarstw rolnych według kryterium powierzchni całkowitej lub powierzchni użytków rolnych (UR). Jest jednym z elementów struktury agrarnej. Opisując strukturę agrarną gospodarstw obok struktury obszarowej, brane są pod uwagę inne kategorie np. miary obrazujące wielkość ekonomiczną gospodarstw rolnych.

Ogólna charakterystyka

Struktura agrarna jest pojęciem obejmującym wiele elementów. Jednym z nich jest struktura własności w rolnictwie, kolejnym – układ rolnictwa rozpatrywany od strony jego podziału na grupy gospodarstw wg obszaru lub wielkości zaangażowanych środków wytwórczych, bądź wielkości produkcji. Strukturę agrarną można także interpretować jako podział na poszczególne sektory wyodrębnione pod względem dominującego w nich sposobu produkcji (sektor tradycyjny, nowoczesny, naturalny i towarowy itp.). Ewolucja struktury agrarnej dokonuje się pod wpływem bardzo wielu czynników, zarówno endogenicznych, jak i egzogenicznych względem rolnictwa. Bardzo istotnym czynnikiem są tu zmiany w dziedzinie sił wytwórczych w rolnictwie i poza nim. Duz znaczenie mają także bodźce związane z funkcjonowaniem rynku. W niektórych szczególnych sytuacjach do bardzo radykalnych zmian w strukturze agrarnej dochodzi pod wpływem zjawisk o charakterze społeczno-politycznym. Rozwój rolnictwa w perspektywie historycznej wyraźnie pokazuje, że ścisły jest związek między strukturą agrarną a sytuacją demograficzną, poziomem rozwoju gospodarczego oraz systemem społeczno-politycznym danego kraju .

Stan struktury agrarnej oraz zróżnicowanie przestrzenne są wynikiem oddziaływania warunków przyrodniczych, głównie glebowych, ceny ziemi, lecz w dużej mierze także pozaprzyrodniczych, tj. przeszłości polityczno-gospodarczej. Struktura obszarowa gospodarstw pozwala na sklasyfikowanie gospodarstw rolnych wg przyjętego kryterium tj. powierzchni całkowitej lub powierzchni użytków rolnych.

Analiza struktury obszarowej Polski na tle krajów UE, pozwala stwierdzić dysproporcje pomiędzy polskim rolnictwem a rolnictwem wyżej rozwiniętych krajów Europy Zachodniej (Francji, Niemiec, Hiszpanii i Włoch). Najwyższa średnia powierzchnia gospodarstwa rolnego występuje we Francji (ponad 50 ha), a w następnej kolejności w Niemczech (43,6 ha) i Hiszpanii (26,9 ha). Sytuacja ta jest rezultatem stosunkowo szybkich zmian struktury agrarnej jakie następowały w krajach zachodnioeuropejskich wraz z uprzemysłowieniem. Rozwijający się przemysł, oferując atrakcyjne w porównaniu z dochodami rolniczymi wynagrodzenia, tworzył popyt na siłę roboczą, jak również popyt na żywność. Wytwarzał także przemysłowe środki produkcji, które umożliwiały zastępowanie siły ludzi i koni przez traktory i maszyny, wspomagały wzrost plonów i wydajności zwierząt gospodarskich. Tworzyło to silne stymulacje dla procesów koncentracji i specjalizacji, a zatem przemian agrarnych .

Struktura obszarowa gospodarstw w województwie warmińsko-mazurskim

Polskie rolnictwo posiada stosunkowo rozdrobnioną strukturę. Średnia powierzchnia gospodarstwa rolnego wynosi ok. 7 ha, przy średniej unijnej UE-27 na poziomie 10 ha . Relatywnie niewielki jest udział gospodarstw średnich i większych. Przewaga gospodarstw obszarowo drobnych silnie wpływa na wskaźniki sprawności rolnictwa indywidualnego. Sprawność ekonomiczna gospodarstw małych znacząco ustępuje gospodarstwom obszarowo większym.

Nadmiernie rozdrobniona struktura agrarna w ujęciu ekonomicznym jest zjawiskiem niekorzystnym. Przyczynia się bowiem do niepełnego wykorzystania możliwości produkcyjnych rolnictwa i zwiększania kosztów produkcji. Rozdrobnienie ogranicza dochodowość rolnictwa i osłabia jego orientację rynkową, sprzyja również dekapitalizacji majątku trwałego gospodarstwa .

Rozdrobnioną strukturę agrarna trudno pogodzić z wymogiem konkurencyjności cenowej, a także ze zdolnością podołania wymogom przemysłu spożywczego oraz obrotu rolnego i handlu, które stawiają coraz wyższe wymagania w zakresie wielkości dostaw i parametrów jakościowych produktów rolnych. Konkurencja wymusza zwiększanie skali produkcji.

W świetle wyników Powszechnych Spisów Rolnych z lat 2002 i 2010 odnotowano w Polsce spadek liczby najmniejszych gospodarstw rolnych, tj. o powierzchni 0-1 ha użytków rolnych o ponad 262 tys. (1,9 pkt %), a także o 175 tys. (2,6 pkt %) w grupie gospodarstw o powierzchni 1-2 ha użytków rolnych .

W woj. warmińsko-mazurskim według danych Powszechnego Spisu Rolnego w 2010 r. było 65,2 tys. gospodarstw, w tej liczbie udział gospodarstw indywidualnych wynosił 99,6%. W porównaniu do roku 2002 liczba gospodarstw rolnych ogółem zmniejszyła się o 15,4 tys., tj. o 19,1%. Spadek ten był zatem nieco niższy niż średnio w kraju (22,4%). W posiadaniu gospodarstw indywidualnych znajdowało się 969,9 tys. ha, tj. 79,4% powierzchni ogólnej gospodarstw rolnych. Natomiast w gospodarstwach rolnych sektora publicznego, których udział wynosił 0,1%, pozostawało 118,3 tys. ha, a zatem 9,7% ogólnej powierzchni gruntów gospodarstw rolnych. W przekroju terytorialnym województwa najwięcej gospodarstw ogółem zarejestrowanych było w powiatach: olsztyńskim (5997 – 9,2%), iławskim (4708 – 7,3%), ostródzkim (4379 – 6,7%) i działdowskim (4235 – 6,5%) (rys. 1).

Rys. 1. Gospodarstwa ogółem i gospodarstwa o powierzchni powyżej 1 ha w powiatach woj. warmińsko-mazurskiego

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Powszechnego Spisu Rolnego 2010 w woj. warmińsko-mazurskim.

Biorąc pod uwagę liczbę gospodarstw o powierzchni powyżej 1 ha najwięcej odnotowano w powiatach olsztyńskim (4192), iławskim (3545) i szczycieńskim (3072). Analizując jednak udział takich gospodarstw w liczbie gospodarstw ogółem, stwierdzono, że był on najwyższy w miastach Olsztyn (64,8%) i Elbląg (41,8%) oraz w powiecie działdowskim (41,7%).

Z badań przeprowadzonych przez GUS wynika, że struktura obszarowa gospodarstw w woj. warmińsko-mazurskim jest korzystniejsza niż w kraju, co wynika z faktu relatywnie niższego udziału w strukturze obszarowej gospodarstw powyżej 1 ha użytków rolnych gospodarstw małych (30,8%, kraj – 55,2%) i wyższego gospodarstw dużych, tj. o powierzchni 30-50 ha (8,2%, kraj – 2,3%) i 50 ha i więcej użytków rolnych (7,1%, kraj – 1,7%). W analizowanych latach także w regionie zaobserwowano zmiany struktury agrarnej, jednak miały one nieco inny przebieg niż w kraju. W 2010 r. w stosunku do 2002 r. w strukturze gospodarstw o powierzchni powyżej 1 ha odnotowano bowiem zmniejszenie udziału gospodarstw o powierzchni 10-15 ha (o 0,1%) i 15-20 ha (o 0,8%). W przypadku pozostałych grup obszarowych nastąpiły analogiczne zmiany do zaobserwowanych na terenie całego kraju przy czym nastąpiło zarówno intensywniejsze niż średnio w Polsce zmniejszenie liczby gospodarstw najmniejszych (o 5,3 pkt %) jak i zwiększenie liczby gospodarstw największych (o 2,8%) (rys. 2).

Rys. 2. Struktura liczby gospodarstw w woj. warmińsko-mazurskim wg grup obszarowych użytków rolnych w latach 2002 i 2010

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Przemiany agrarne 2002. Powszechny Spis Rolny. GUS, US w Olsztynie (2003) i, s. 35-36, Użytkowanie gruntów. Powszechny Spis Rolny 2010, GUS, Warszawa 2011, s. 57.

Bibliografia

Bukraba-Rylska I. 2008. Socjologia wsi polskiej. Wyd. Naukowe PWN SA, Warszawa.
Czyżewski A., Stępień S. 2010. Gospodarowanie gruntami rolnymi w Polsce: propozycje zmian. „Roczniki Ekonomiczne Kujawsko-Pomorskiej Szkoły Wyższej w Bydgoszczy”, Bydgoszcz, nr 3.
Dacko M., Dacko A. 2012. Struktura agrarna rolnictwa w województwie małopolskim, „Roczniki Naukowe SERiA”, Wyd. Wieś Jutra, Warszawa, t. XIV, z. 3.
Marks-Bielska R., Babuchowska K. 2012. Rola i miejsce Agencji Nieruchomości Rolnych w kształtowaniu struktury agrarnej w woj. warmińsko-mazurskim. (w:) Przemiany w rolnictwie i na obszarach wiejskich z udziałem Agencji Nieruchomości Rolnych na przykładzie województwa warmińsko-mazurskiego. Kisiel R, Marks-Bielska R. (red.). Wyd. UWM, Olsztyn, s. 34-48.
Marks-Bielska R., Kisiel R., Danilczuk J. 2006. Dzierżawa jako podstawowa forma zagospodarowania popegeerowskiego mienia, Wyd. Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, Olsztyn. Użytkowanie gruntów. Powszechny Spis Rolny 2010, GUS, Warszawa 2011.
Zegar J.S. 2012. Struktura obszarowa gospodarstw rolnych w Polsce. Stan i perspektywa zmian. Realia i co dalej… Dwumiesięcznik społeczno-polityczny nr 1 (27), s. 31-56.