Warmiacy

Grupa etniczna mieszkańców Warmii. W Polsce odnosi się przede wszystkim do polskojęzycznych mieszkańców południowej Warmii, którzy od XIV wieku zasiedlili ten teren, a od pokrewnej grupy etnicznej Mazurów odróżniali się odrębną gwarą warmińską oraz wyznawanym katolicyzmem (wśród Mazurów dominuje luteranizm). Różnice między Warmiakami i Mazurami pogłębiły także podziały polityczne: Warmiacy od 1466 do 1772 roku mieszkali w należących do Polski Prusach Królewskich.

Historia

Kiedy mowa, kultura pruska zanikała w XVI w. jej miejsce zajmowały stopniowo wpływy niemieckie i polskie. Proces ten miał swój prapoczątek w podboju ziem warmińskich przez Krzyżaków i następująca po nim kolonizacja. Napływali osadnicy z Bremy, Lubeki, Meklemburgii, Śląska, Pomorza Zachodniego. Pierwsze osady kolonistów niemieckich napływały na północy Warmii (ok. 1250 r. w Braniewie).

W połowie XIV w. wydzielono dominium warmińskie. Stanowiło ono "państwo w państwie", autonomię w obrębie państwa krzyżackiego. Było ono wbudowane w obronne struktury państwa zakonnego, którego terytorium otaczało Warmię z wszystkich stron. Obrona terenu Warmii należała do obowiązków Zakonu. Władzę zakonną na Warmii reprezentował urzędnik – wójt krajowy, który sprawował dowództwo wojskowe nad zamkami warmińskimi i stanowił instancję sądową. W pozostałych sprawach władzę posiadało biskupstwo.

W XV w. w wyniku wojen ludność Warmii spadła z 60 do 30 tysięcy. Po II pokoju toruńskim w 1466 r. weszła w skład Korony Polskiej wraz z Prusami Królewskimi.

Warmia zachowała pewną autonomię, a biskupi warmińscy z kapitułą katedralną byli tu wyłącznymi gospodarzami świeckimi. Kraina w tym okresie miała lepsze warunki rozwoju gospodarczego i większą swobodę w zarządzaniu gospodarką niż w okresie krzyżackim. Znalazło to odzwierciedlenie w rozwoju kultury, sztuki i oświaty.

W polskiej akcji osadniczej w XVI w. zasłużyli się biskupi Stanisław Hozjusz i Marcin Kromer. Zakładano nowe wsie, nadawano ziemie i przywileje. Przez całe XVII stulecie napływała na Warmię ludność polska po kolejnych wojnach.

W drugiej połowie XVIII w. zasięg polskich wpływów językowych i osadniczych był już ograniczony do południowej Warmii.

Według badań w XIX w. Polakami było 30-50 % ludności Warmii.

Warmińskie społeczeństwo dzieliło się na stany. Biskup Ignacy Krasicki w 1771 r. pisał: ... są cztery stany: szlachta, mieszczanie, wolni i wieśniacy. Wolni to ci, którzy od biskupa lub kapituły tytułem lenna otrzymali parę łanów pod tym warunkiem, aby wyposażeni w lżejszą broń walczyli w obronie Kościoła. Przez wieśniaków należy rozumieć ludzi przypisanych do ziemi, którym biskupi i kapituła dali do użytku pewną działkę pod tym warunkiem, aby oprócz rocznej opłaty w gotówce składali daniny w zbożu, kurach, gęsiach, obrabiali szarwark na rzecz pana zwierzchniego i bez jego zgody tej ziemi nie opuszczali.

Warmińskie miasta, poza Braniewem i Lidzbarkiem miały rolniczy charakter. Jednym z głównych źródeł utrzymania mieszkańców była praca na roli. Znaczną większość ludności wiejskiej stanowili chłopi przypisani do ziemi, nie posiadający praw.

W miastach ważnym wydarzeniem w życiu każdego mieszkańca był jarmark organizowany na Warmii dwa razy w roku. Handel stanowił ważne zajęcie, przynosił niekiedy wymierny zysk. Do bardzo intratnych zajęć należał handel alkoholem. Na Warmii rozwinięty był przemysł piwny, istniały liczne browary, najbardziej w Braniewie i Barczewie. Sporo na Warmii było też karczmarzy

Warmia po I rozbiorze Polski włączona została do Królestwa Pruskiego i znalazła się w jego prowincji Prusy Wschodnie. Nastąpiła sekularyzacja Warmii, której terytorium podzielono początkowo na dwa powiaty; braniewski i lidzbarski. Powiaty te należały do rejencji w Królewcu. Warmia ze względu na swoją odrębność wyznaniową - katolicyzm odróżniała się od pozostałej luterańskiej części Prus. W 1772 r. powstał pierwszy spis mieszkańców - naliczono 96 547 osób, z czego 71 935 mieszkało na wsi, a 24 612 w mieście.

Specyfiką Warmii było to, że jej mieszkańcy pod względem językowym i etnicznym dzielili się na polskich i niemieckich Warmiaków. Większość Warmii miała charakter niemiecki. Polska ludność zamieszkiwała głównie powiat olsztyński i południową cześć reszelskiego. W XIX w. cofał się wpływ języka polskiego na skutek asymilacji i przenikania się kultur. Napłynęło wielu Niemców, urzędników, nauczycieli, wojskowych, którzy z biegiem czasu zaczęli uważać się za Warmiaków.

Istotą warmińskości było wyznanie katolickie. Zwarta masa Warmiaków żyła w otoczeniu ewangelickiej większości. Ewangelicy na Warmii tworzyli diasporę wśród katolickiej większości. Granica wyznaniowa okazała się trwalsza niż te wytoczone administracyjnie.

Zarówno niemieccy jak i polscy Warmiacy przez XIX i XX w. głosili miłość do swojej lokalnej ojczyzny i otaczali kultem jej historię. Państwo pruskie uznawało warmińskie odrębności, którą podtrzymywał mocno Kościół katolicki. Stolica diecezji pozostała we Fromborku. Biskup Józef Hohenzollern nie zgadzał się aby młodzież szkolna uczyła się z pruskiego podręcznika "Przyjaciela dzieci", gdyż ten nie uwzględniał odrębności kulturalnej Warmii. Kult lokalnej historii był też podtrzymywany przez nauczycieli.

Prasa okresu XIX w. to: "Ermlandische Volksblatter", "Ermlandische Zeitung", "Warmia".

Warmińska elita kulturalna i intelektualna kształcona była w Braniewie, które dopiero w poł. XIX w. zaczęło tracić na znaczeniu na rzecz Olsztyna, Reszla i Lidzbarka.

Po zjednoczeniu Niemiec w latach 70. XIX w. powstało wiele organizacji katolickich - łączników społeczności Warmii z niemieckimi środowiskami katolickimi. (Towarzystwo Franciszka Ksawerego, Towarzystwo Dziecięcia Jezus, Towarzystwo św. Józefa).

Pod koniec XIX w. wybory parlamentarne uaktywniło społeczeństwo warmińskie, ośmieliły do protestów, a nawet działań przeciwko polityce rządu. Środowiska chłopskie podejmowały próby samoorganizacji. Powstawały kasy spółdzielcze.

W południowej, polskiej Warmii mowa polska panowała nieskrępowanie od XVI w (w szczególności na wsiach). Modlono się po polsku, śpiewano polskie pieśni, słuchano polskich kazań. Kazimierz Sieniawski, Warmiak: Charakter Warmiaka-Polaka wykazuje wiele stron pięknych: pracowitość i oszczędność, dalej humor w dobrych czasach jak i niewoli, wesołość i dobroduszność złączoną z pewnym rodzajem bystrości przyrodzone. Wobec obcych, a szczególnie innoplemieńców, okazuje nieśmiałość pewną, choć z natury ma odwagę nieustraszoną i hart duszy i ciał, który często przechodzi w upór niczym niezłamany.