Dąb szypułkowy

Dąb szypułkowy (Quercus robur L.) – gatunek drzewa z rodziny bukowatych (Fagaceae).

Budowa

Osiąga wysokość do 50 m i 3 m pierśnicy. Drzewo rosnące swobodnie wykształca szeroką, nisko osadzoną, silnie gałęzistą koronę. Drzewa rosnące w zagęszczeniu mają pień walcowaty z wysoko osadzonymi i niezbyt rozbudowanymi koronami. Młode drzewo ma korę gładką, stare – grubą, głęboko podłużnie spękaną (warstwa kory na starych drzewach może dochodzić nawet do 15 cm). Liście o długości 5-12 cm są skórzaste, zwykle nagie, ciemnozielone z lekko szarozielonym odcieniem. W zarysie są odwrotnie jajowate, nieregularnie klapowane (3-6 par zaokrąglonych klap), w nasadzie sercowate (uszkowate). Blaszki na krótkich ogonkach, do 6-8 mm długości. Nerwy boczne dochodzą zarówno do wrębów, jak i do szczytów klap. Kwiaty są niepozorne, żółtawozielone, wiatropylne, rozdzielnopłciowe (kwiaty męskie – zebrane w zwisające kotki, żeńskie – bardzo drobne, buteleczkowate). Kwitną od końca kwietnia do końca maja, równocześnie z rozwojem liści. Owoce – żołędzie, w zarysie owalno-walcowate ze spłaszczoną nasadą, osadzone są w półokrągłych miseczkach, zebrane po kilka na kilkucentymetrowych szypułkach.

Rozmieszczenie i ekologia

Dąb szypułkowy ma rozległy zasięg geograficzny, obejmujący prawie całą Europę, z wyjątkiem skrajnie południowych i północnych części kontynentu. Na wschodzie dochodzi on do Uralu i Morza Kaspijskiego. Na terenie Polski jest pospolitym gatunkiem na całym niżu oraz na pogórzu do około 600 m n.p.m. Dąb szypułkowy najlepiej rośnie na glebach żyznych i głębokich, świeżych i wilgotnych, gliniastych oraz gliniasto-piaszczystych (gleby brunatne, czarne ziemie, mady rzeczne) – najwcześniej zajmowanych w przeszłości przez człowieka pod uprawę. Właściwości biologiczne i ekologiczne dębów wyróżniają te drzewa spośród wszystkich innych drzew leśnych. Obecność dębu ma kluczowe znaczenie dla różnorodności biologicznej zbiorowisk leśnych. Na przykład na znanym pomnikowym dębie „Bartek” w Zagnańsku gnieździło się jednocześnie: 8 par szpaków, 6 par jerzyków, 2 pary mazurków i po jednej parze pleszek, muchołówek żałobnych, kowalików, bogatek, modraszek, kretogłowów, zięb oraz grzywaczy.

Ciekawostki

Dąb jest w powszechnym przekonaniu uosobieniem i symbolem siły, trwałości i potęgi. Drzewa te od dawna sadzono przy osadach, w parkach, na cmentarzach i przy świątyniach, także przy drogach. Pojedyncze, stare dęby były chronione wśród pól, łąk i pastwisk. Często sadzono je dal upamiętniania ważnych wydarzeń społecznych i rodzinnych.

W lasach Polski występują dwa rodzime gatunki debów – dąb szypułkowy (Quercus robur L.) i dąb bezszypułkowy (Q. petraea (Matt.) Liebbl.). Pierwszy jest rozpowszechniony w całym kraju, a drugi nie występuje w północno-wschodniej części kraju.

Dąb szypułkowy był w przeszłości bardzo pospolitym składnikiem lasów Warmii i Mazur. Jeszcze w XVI-XVII wieku panowały rozległe lasy dębowe na Wysoczyźnie Elbląskiej oraz po zachodniej stronie jeziora Jeziorak. Do XVIII wieku lasy dębowe występowały w okolicach Morąga, Olsztyna, Szczytna, Kętrzyna, pomiędzy Pasłękiem i Braniewem, nad jeziorem Mamry oraz w Puszczy Boreckiej. Duża wartość użytkowa spowodowała nadmierne wycinanie dębu i w rezultacie zmniejszenie zajętej przez ten gatunek powierzchni. Obecnie resztki starodrzewów dębowych na Warmii i Mazurach spotkać można głównie w rezerwatach przyrody, m.in.: „Borki”, „Dęby Napiwodzkie”, „Dęby w Krukach Pasłęckich”, „Las Warmiński im. prof. B. Polakowskiego”, „Pupy”.

Dęby należą do drzew wolno rosnących, ale długowiecznych i osiągają znaczne rozmiary. Najstarsze i najokazalsze dęby chronione są jako pomniki przyrody i nierzadko osiągają wiek 400-700 lat. Pomnikowe drzewa w Polsce to w ogromnej większości właśnie dęby. Najstarszym dębem w Polsce jest drzewo rosnące w Piotrowicach koło Szprotawy (województwo dolnośląskie), które osiągnęło wiek ponad 740 lat, obwód 1026 cm i wysokość 29 m. Do najstarszych dębów w Polsce należy drzewo rosnące w Kadynach koło Tolkmicka („Dąb Bażyńskiego”) – jego wiek szacuje się na 700 lat. Jest to najstarsze drzewo na Warmii i Mazurach. Jego stan zdrowotny nie jest jednak najlepszy.

Bibliografia

B. Polakowski: Świat roślinny Warmii i Mazur. Olsztyn: Pojezierze, 1971.

W. Bugała (red.): Dęby. Nasze drzewa leśne 11. Poznań: Bogucki Wydawnictwo Naukowe, 2006.

W. Matuszkiewicz, P. Sikorski, W. Szwed, M. Wierzba: Zbiorowiska roślinne Polski. Lasy i zarośla. Warszawa: PWN, 2012.