Brąswałd: Różnice pomiędzy wersjami

Z Encyklopedia Warmii i Mazur
Skocz do: nawigacja, szukaj
[wersja nieprzejrzana][wersja zweryfikowana]
(Zobacz też)
 
(Nie pokazano 44 wersji utworzonych przez 6 użytkowników)
Linia 1: Linia 1:
 
  
 
{{Wieś infobox
 
{{Wieś infobox
|nazwa                = Brąswałd   
+
|nazwa                = Brąswałd   
 
  |herb wsi              =  
 
  |herb wsi              =  
 
  |flaga wsi            =  
 
  |flaga wsi            =  
 
  |herb artykuł          =
 
  |herb artykuł          =
 
  |dopełniacz wsi        =       
 
  |dopełniacz wsi        =       
  |zdjęcie              = Neogotycki kościół pw. św. Katarzyny w Brąswałdzie.jpg
+
  |zdjęcie              = braswald.jpg
  |opis zdjęcia          = Neogotycki kościół pw. św. Katarzyny w Brąswałdzie 
+
  |opis zdjęcia          = Kapliczka i Kościół w Brąswałdzie.<br>Źródło: [https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:KapliczkaBr%C4%85swa%C5%82d1.JPG Wikimedia Commons]
 
  |rodzaj miejscowości  =
 
  |rodzaj miejscowości  =
 
|województwo          = warmińsko-mazurskie
 
|województwo          = warmińsko-mazurskie
Linia 31: Linia 30:
 
  |www                  =
 
  |www                  =
 
}}<br/>
 
}}<br/>
'''Brąswałd''' (niem. ''Braunswalde'') – wieś sołecka w Polsce położona w [[województwo warmińsko-mazurskie|województwie warmińsko-mazurskim]], w [[powiat olsztyński|powiecie olsztyńskim]], w [[gmina Dywity|gminie Dywity]]. W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do [[województwo olsztyńskie|województwa olsztyńskiego]].
+
'''Brąswałd''' (niem. ''Braunswalde'') – wieś sołecka w Polsce położona w [[Województwo warmińsko-mazurskie|województwie warmińsko–mazurskim]], w [[Powiat olsztyński|powiecie olsztyńskim]], w [[Dywity (gmina wiejska)|gminie Dywity]]. W latach 1975–1998 miejscowość [[Podział administracyjny |administracyjnie]] należała do [[Województwo olsztyńskie|województwa olsztyńskiego]].
 
+
Miejscowość w 2010 roku była zamieszkana przez 363 osoby. Obecnie funkcję sołtysa sprawuje [[Longin Rudzik]]<ref> [http://bip.warmia.mazury.pl/ Wrota Warmii i Mazur] [04.12.2013]</ref>.
Miejscowość w 2010 roku była zamieszkana przez 363 osoby. Obecnie funkcję sołtysa sprawuje [[Longin Rudzik]]<ref> http://bip.warmia.mazury.pl/dywity_gmina_wiejska/170/299/Solectwa/ [data dostępu: 4.12.2013]</ref>.
 
 
<br/><br/>
 
<br/><br/>
  
 
== Położenie ==
 
== Położenie ==
Miejscowość jest położona na [[Pojezierze Olsztyńskie| Pojezierzu Olsztyńskim]], w odległości 9 km na północ od [[Olsztyn|Olsztyna]] w pobliżu [[Jezioro Mosąg| Jeziora Mosąg]] oraz [[rzeka Łyna| rzeki Łyny]].
+
Miejscowość jest położona na [[Pojezierze Olsztyńskie| Pojezierzu Olsztyńskim]], w odległości 9 km na północ od [[Olsztyn|Olsztyna]] w pobliżu jeziora [[Jezioro Mosąg| Mosąg]] oraz [[Rzeka Łyna |Łyny]].
 
<br/>
 
<br/>
  
 
== Dzieje miejscowości ==
 
== Dzieje miejscowości ==
Brąswałd jest najstarszą wsią gminy Dywity. Został założona w roku 1338 przez wójta [[Henryk Luter| Henryka Lutra]]. Lokacja została potwierdzona przez kapitułę warmińską w 1363 roku. Odbiorcą nadania 50 włók ziemi na prawie chełmińskim był niejaki Mikołaj - pierwszy sołtys Brąswałdu. Nazwa miejscowości stopniowo ewoluowała na przestrzeni wieków: Brunswald (1363), Branswalt (1517), Braunswaldt (1576),  Braunswalde (1629),  Brunswałt (1879).
+
Brąswałd jest najstarszą wsią gminy Dywity. Został założony w roku 1338 przez wójta [[Henryk Luter| Henryka Lutra]]. Lokacja została potwierdzona przez kapitułę warmińską w 1363 roku. Odbiorcą nadania 50. [[Włóka| włók]] ziemi na [[Prawo chełmińskie|prawie chełmińskim]] był niejaki Mikołaj pierwszy sołtys Brąswałdu. Nazwa miejscowości ewoluowała na przestrzeni wieków: ''Brunswald'' (1363), ''Branswalt'' (1517), ''Braunswaldt'' (1576),  ''Braunswalde'' (1629),  ''Brunswałt'' (1879).
 +
 
 +
W okresie [[Wojny polsko-krzyżackie|wojny polsko–krzyżackiej]] w latach 1519–1521 wieś została zniszczona. W XVI wieku w miejscowości istniał kościół, działała również karczma. Pierwsza świątynia została zbudowana w XIV wieku; prawdopodobnie uległa zniszczeniu. Kolejny kościół wzniesiono ok. 1500 roku – konsekracji dokonał ówczesny biskup [[lkwim:Marcin Kromer|Marcin Kromer]] w roku 1580. Świątynia spłonęła w trakcie pożaru w początkach  XVII wieku. Odbudowany kościół pw. św. Kataryny i św. św. Apostołów Szymona i Tadeusza został konsekrowany przez biskupa [[Szymon Rudnicki| Szymona Rudnickiego]] w 1617 roku. Nową świątynię zbudowano 300 lat później. Na miejscu swojej poprzedniczki wzniesiona została w latach 1894–1896 neogotycka budowla, konsekrowana w 1897 roku przez biskupa [[Andrzej Thiel| Andrzeja Thiela]]. W XIX wieku w skład miejscowej parafii wchodziły : Brąswałd, [[Bukwałd]], [[Barkweda]], [[Kajny]], [[Redykajny]], [[Mątki]]. W 1917 roku parafia liczyła 2213 wiernych.
  
W okresie [[wojny polsko-krzyżackie|wojny polsko-krzyżackiej]] w latach 1519-1521 wieś została zniszczona. W XVI wieku w miejscowości istniał kościół, działała również karczma. Pierwsza świątynia została zbudowana  w XIV wieku; prawdopodobnie uległa zniszczeniu.  Kolejny kościół wzniesiono ok. 1500 roku – konsekracji dokonał ówczesny biskup [[Marcin Kromer]] w roku 1580. Świątynia spłonęła w trakcie pożaru w początkach  XVII wieku. Odbudowany kościół pw. św. Kataryny i św. św. Apostołów Szymona i Tadeusza został konsekrowany przez biskupa [[Szymon Rudnicki| Szymona Rudnickiego]] w 1617 roku. Nową świątynię zbudowano 300 lat później. Na miejscu swojej poprzedniczki wzniesiona została w latach 1894-1896 neogotycka budowla, konsekrowana w 1897 roku przez biskupa [[Andrzej Thiel| Andrzeja Thiela]]. W XIX wieku w skład miejscowej parafii wchodziły : Brąswałd, [[Bukwałd]], [[Barkweda]], [[Kajny]], [[Redykajny]], [[Mątki]]. W 1917 roku parafia liczyła  2213 wiernych.
+
W 1634 roku Brąswałd był określany jako wieś sołecka, natomiast w 1789 jako wieś kościelna. W XVII wieku powstała w Brąswałdzie pierwsza szkoła parafialna. W latach 20. XIX wieku we wsi funkcjonowała szkoła elementarna, w której nauczycielem był [[Jan Thiel]]. Do placówki uczęszczało 30 dzieci. W 1887 r. założona została biblioteczka [[Towarzystwo Czytelni Ludowych| Towarzystwa Czytelni Ludowych]], która funkcjonowała przez 4 lata. Na początku XX wieku wieś składała się z 72 domów zamieszkanych przez 111 rodzin. Obszar wsi – wówczas gminy wiejskiej - obejmował wówczas 1061 ha. W roku 1912 ksiądz [[Walenty Barczewski]], ówczesny proboszcz, założył tajną szkołę dla polskich dzieci. W [[Plebiscyt na Warmii i Mazurach |plebiscycie]] w 1920 roku w Brąswałdzie oddano 85 głosów za Polską.  
  
W 1634 roku Brąswałd był określany jako wieś sołecka, natomiast w 1789 jako wieś kościelna.  W XVII wieku powstała w Brąswałdzie pierwsza szkoła parafialna.  W latach 20. XIX wieku we wsi funkcjonowała szkoła elementarna, w której nauczycielem był Jan Thiel.  Do placówki uczęszczało 30 dzieci. W latach 1887  założona została biblioteczka [[Towarzystwo Czytelni Ludowych| Towarzystwa Czytelni Ludowych]], która funkcjonowała przez 4 lata.  Jeszcze wcześniej ksiądz Franciszek Karpowicz z Brąswałdu – odprawiający nabożeństwa w języku polskim – okazała się pierwszym na [[Warmia| Warmii]] biblioteki polskich książek.Na początku XX wieku wieś składała się z 72 domów zamieszkanych przez 111 rodzin. Obszar wsi – wówczas gminy wiejskiej - obejmował wówczas 1061 ha. W roku 1912 ksiądz [[Walenty Barczewki]], ówczesny proboszcz założył tajną szkołę dla polskich dzieci. W [[plebiscyt 1920 |plebiscycie 1920 roku]] w Brąswałdzie oddano 85 głosów za Polską. Od 1931 do 1938 roku działała szkoła polska. W [[okres międzywojenny|okresie międzywojennym]] we wsi działało koło [[Związek Polaków w Niemczech| Związku Polaków w Niemczech]], którym kierował [[Augustyn Zientara]].
 
  
W 1939 roku miejscowość liczyła 503 mieszkańców.Po zakończeniu [[II wojna światowa| II wojny świartowej]] w miejscowości uruchomiono szkołę, która funkcjonowała do 1988 roku. Pierwszym kierownikiem szkoły została [[Waleria Kryczkowska]]. W miejscowości działa [[Ochotnicza Straż Pożarna w Brąswałdzie| Ochotniczej Straży Pożarnej]]. W pobliżu wsi na rzece Łynie zbudowana została niewielka elektrownia wodna. W jubileuszowym dla wsi 2007 roku, kiedy Brąswałd obchodził 670-lecie lokacji, w miejscowości ustawiono głaz z pamiątkową tablicą.
+
Od 1931 do 1938 roku działała [[Katolicka Szkoła Polska w Brąswałdzie |szkoła polska]], założona przez [[Polsko-Katolickie Towarzystwo Szkolne na Warmię]]. W okresie międzywojennym we wsi działało koło [[Związek Polaków w Niemczech| Związku Polaków w Niemczech]], którym kierował [[Augustyn Zientara]]. Niemały wpływ na powstanie szkoły miała postawa i działalność proboszcza miejscowej parafii - księdza [[Walenty Barczewski|Walentego Barczewskiego]], choć on sam nie dożył chwili zakładania na Warmii polskich szkół.
 +
*Kierownikami i nauczycielami w szkole polskiej byli:
 +
*Wojciech Gromadecki (1931–1934),
 +
*Adam Kołodziej (1934–1935),
 +
*Konrad Sikora (1935) – zastępstwo z powodu braku nauczyciela,
 +
*Józef Tomke (1935–1938).<ref>http://www.debata.olsztyn.pl/wiadomoci/region/5058-szlakiem-przedwojennych-polskich-szkol-na-warmii-cz-1-kafelek-najnowsze-slajd.html</ref>
  
Liczba mieszkańców w poszczególnych okresach:
 
  
1925 – 474 osoby (1 ewangelik, 473 katolików; 71 domów)
+
W 1939 roku miejscowość liczyła 503 mieszkańców.Po zakończeniu [[II wojna światowa na Warmii i Mazurach| II wojny światowej]] w miejscowości uruchomiono szkołę, która funkcjonowała do 1988 roku. Pierwszym kierownikiem szkoły została [[Waleria Kryczkowska]]. W miejscowości działa [[Ochotnicza Straż Pożarna w Brąswałdzie |Ochotnicza Straż Pożarna]]. W pobliżu wsi na rzece Łynie zbudowana została niewielka elektrownia wodna. W jubileuszowym dla wsi 2007 roku, kiedy Brąswałd obchodził 670–lecie lokacji, w miejscowości ustawiono głaz z pamiątkową tablicą.
  
1933 – 511 osób
+
Liczba mieszkańców w poszczególnych okresach:
  
1970 409 osób
+
*1925 r. 474 osoby (1 ewangelik, 473 katolików; 71 domów)
  
1978 320 osób
+
*1933 r. 511 osób
  
<br/>
+
*1970 r. – 409 osób
  
 +
*1978 r. – 320 osób
  
 
==Kultura==
 
==Kultura==
Od 2001 roku w miejscowości organizowany jest [[lkwim: Kiermas Warmiński w Brąswałdzie|Kiermas Warmiński]]. Dawny dom Marii Zientary-Malewskiej został przekształcony w bibliotekę; w budynku znajduje się również kącik pamięci poświęcony pisarce.
+
Od 2001 roku w miejscowości organizowany jest [[lkwim: Kiermas Warmiński w Brąswałdzie|Kiermas Warmiński]]. Dawny dom [[lkwim:Maria Zientara-Malewska|Marii Zientary–Malewskiej]] został przekształcony w bibliotekę; w budynku znajduje się również kącik pamięci poświęcony pisarce. Popularyzacji poezji Marii Zientary–Malewskiej poświęcony jest także [[lkwim:Konkurs Recytatorski Poezji Marii Zientary-Malewskiej – 2004 |konkurs recytatorski dla dzieci i młodzieży]], organizowany w Brąswałdzie od 2004 r.  
 
<br/>
 
<br/>
  
 
== Ludzie związani z miejscowością ==
 
== Ludzie związani z miejscowością ==
*W latach 1894-1928 proboszczem był ks. [[Walenty Barczewski]] (1856-1928), działacz ludowy, poseł do Landtagu (został pochowany na miejscowym cmentarzu).
+
*[[Walenty Barczewski]] (1856–1928) - duchowny katolicki, działacz narodowy, etnograf, pisarz, redaktor, historyk, proboszcz miejscowej parafii (został pochowany na cmentarzu w Brąswałdzie).
*W Brąswałdzie urodziła się [[lkwim:Maria Zientara-Malewska|Maria Zientara-Malewska]] (1894-1984) - postać legendarna; działaczka i poetka warmińska.
+
*[[Wojciech Gromadecki]] (1906-1954) – nauczyciel, kierownik miejscowej szkoły w latach 1931-1934.
 +
*[[Adam Kołodziej]]  (1904-1978) - nauczyciel, kierownik miejscowej szkoły w latach 1934-1935.
 +
*[[Józef Tomke]] (ur. 1911) – nauczyciel, kierownik miejscowej szkoły w latach 1935–1938.
 +
*[[lkwim:Maria Zientara-Malewska|Maria Zientara–Malewska]] (1894–1984) - urodzona w Brąswałdzie działaczka i poetka warmińska.
  
<br/>
+
== Zabytki ==
 +
*dobrze zachowany [[Cmentarz katolicki w Brąswałdzie|cmentarz]], założony w drugiej połowie XIX wieku; miejsce spoczynku m.in. [[Walenty Barczewski|ks. Walentego Barczewskiego]], [[Franciszek Kaupowicz |ks. Franciszka Kaupowicza]] (lokalizacja nieznana)
 +
*[[lkwim: Kościół pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Brąswałdzie|neogotycki kościół]], zbudowany w latach 1894–1896 według projektu [[Fritza Heitmann |Fritza Heitmanna]]; polichromia przedstawiająca sceny z dziejów Polski i Warmii wykonana została w 1912 roku na zamówienie ks. Walentego Barczewskiego
 +
*budynek plebanii i organistówki z XIX wieku
 +
*7 kapliczek przydrożnych; najstarsza pochodzi 1789 roku; dwie z nich poświęcono [[Kapliczka w Brąswałdzie|św. Józefowi]] i Matce Bożej
 +
*dom Marii Zientary–Malewskiej
 +
*budynek dawnej szkoły, obecnie przekształcony w bibliotekę
 +
*chałupa warmińska z XVII wieku
 +
*[[Krzyż drewniany w Brąswałdzie |drewniany krzyż]] znajdujący się przy drodze do [[Spręcowo|Spręcowa]]
  
==Turystyka==
+
== Turystyka ==
*W miejscowości udostępniona została przystań kajakowa nad rzeką Łyną
+
*szlak rowerowy o długości 21,9 km –  przebieg trasy: [[Dywity]] – Redykajny – [[Gutkowo]] – [[Wilimowo]] – Kajny – Barkweda – Brąswałd – [[Ługwałd]] – Dywity
*Szlak pieszy o długości 42 km - przebieg trasy:Olsztyn-Brąswałd-most nad sztucznym korytem Łyny-[[Barkweda]]-[[Bukwałd]]-[[Cerkiewnik]]-[[Głotowo]]-[[Dobre Miasto]]-[[Smolajny]]  
+
*szlak rowerowy o długości 40 km – przebieg trasy: Olsztyn – Redykajny – Brąswałd – Barkweda – Kajny – Gutkowo – [[Łupstych]] – Olsztyn
<br/>
+
*szlak pieszy o długości 42 km przebieg trasy: Olsztyn Brąswałd most nad sztucznym korytem Łyny Barkweda Bukwałd [[Cerkiewnik]] [[Głotowo]] [[Dobre Miasto]] [[Smolajny]]
 +
*koniec [[Szlak im. Marii Zientary–Malewskiej: Olsztyn – Brąswałd |Szlaku im. Marii Zientary–Malewskiej]]: Olsztyn – Brąswałd
 +
*przystań kajakowa nad Łyną
  
== Zabytki ==
+
==Multimedia==
*Dobrze zachowany cmentarz założony w II połowie XIX wieku; miejsce spoczynku m.in. ks. Walentego Barczewskiego, ks. Franciszka Kaupowicza (lokalizacja nieznana)
+
{{#ev:youtube|QbfEiyg3dns|500|left|Film udostępniony w ramach projektu [http://rkf.warmia.mazury.pl/ Regionalna Kronika Filmowa]}}
*[[lkwim: Kościół p.w. św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Brąswałdzie|Kościół p.w. św. Katarzyny Aleksandryjskiej]] neogotycka budowla, zbudowana w latach 1894-1896 według projektu Fritza Heitmanna. Polichromia przedstawiająca sceny z dziejów Polski i Warmii, wykonana została w 1912 roku na zamówienie ks. Walentego Barczewskiego.  
 
*Budynek plebanii i organistówki z XIX wieku
 
*7 kapliczek przydrożnych; najstarsza pochodzi 1789 roku
 
*Dom  Marii Zientary–Malewskiej, w którym urodziła się i  tworzyła.  
 
*Budynek dawnej szkoły, obecnie przekształcony w bibliotekę
 
*Chałupa warmińska z XVII wieku
 
<br/>
 
  
 +
{{#ev:youtube|yNipkcMGW2w|500|left|}}
 
== Bibliografia ==
 
== Bibliografia ==
#Jadwiszczak Andrzej S., Kisielew Kazimierz, Klimek Robert, Kosińska Teresa, ''Warmia znana i nieznana: Brąswałd, Barkweda, Kajny, Bukwałd, Cerkiewnik, Swobodna'', Gady 2012.
+
Jadwiszczak Andrzej S., Kisielew Kazimierz, Klimek Robert, Kosińska Teresa, ''Warmia znana i nieznana: Brąswałd, Barkweda, Kajny, Bukwałd, Cerkiewnik, Swobodna'', Gady 2012.<br/>
#Lewicka Daniela, Tomkiewicz Ryszard, ''Gmina Dywity: teraźniejszość i przeszłość'', Olsztyn 1994.
+
Lewicka Daniela, Tomkiewicz Ryszard, ''Gmina Dywity: teraźniejszość i przeszłość'', Olsztyn 1994.<br/>
#Orłowicz Mieczysław, ''Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmii'',  na nowo do druku podali Grzegorz Jasiński, Andrzej Rzempołuch, Robert Traba, Olsztyn 1991.
+
Orłowicz Mieczysław, ''Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmii'',  na nowo do druku podali Grzegorz Jasiński, Andrzej Rzempołuch, Robert Traba, Olsztyn 1991.<br/>
#''Polska Niezwykła: województwo warmińsko-mazurskie'', red. Ewa Lodzińska i in., Warszawa 2008.
+
''Polska Niezwykła: województwo warmińsko-mazurskie'', red. Ewa Lodzińska i in., Warszawa 2008.<br/>
#Skurzyński Piotr, ''Warmia i polskie Dolne Prusy. Przewodnik turystyczny'', Gdynia 2012.
+
Skurzyński Piotr, ''Warmia i polskie Dolne Prusy. Przewodnik turystyczny'', Gdynia 2012.<br/>
#''Szlaki rowerowe powiatu olsztyńskiego i miasta Olsztyn'', Białystok 2001.
+
''Szlaki rowerowe powiatu olsztyńskiego i miasta Olsztyn'', Białystok 2001.<br/>
#''Warmia i Mazury. Przewodnik ilustrowany'', red.  Marcin Kuleszo, Barbara Wojczulanis, Olsztyn 2001.
+
''Warmia i Mazury. Przewodnik ilustrowany'', red.  Marcin Kuleszo, Barbara Wojczulanis, Olsztyn 2001.<br/>
#[http://www.stat.gov.pl/bdl/app/samorzad_m.dims| Bank Danych Lokalnych GUS] [data dostępu: 10.12.2013]
+
[http://www.stat.gov.pl/ Bank Danych Lokalnych GUS] [10.12.2013]<br/>
#[http://www.domwarminski.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=156:gmina-dywity-braswald&catid=27:wies-warminska&Itemid=125| Dom Warmiński] [data dostępu: 10.12.2013]
+
[http://www.domwarminski.pl/ Dom Warmiński] [10.12.2013]<br/>
#[http://pl.wikipedia.org/wiki/Br%C4%85swa%C5%82d| Wikipedia: Brąswałd] [data dostępu: 10.12.2013]
+
[http://pl.wikipedia.org/ Wikipedia] [10.12.2013]<br/>
<br/>
+
[http://bip.warmia.mazury.pl/ Wrota Warmii i Mazur] [04.12.2013]<br/>
 
+
[http://www.ciekawemazury.pl/ Ciekawe Mazury] [03.07.2014]
 +
 
{{Przypisy}}
 
{{Przypisy}}
 
<references/>
 
<references/>
 
<br/>
 
<br/>
  
 
+
[[Kategoria: Powiat olsztyński]]
 
+
[[Kategoria: Dywity (gmina wiejska)]]
[[Kategoria: Miejscowość]][[Kategoria: powiat olsztyński]][[Kategoria: gmina Dywity]][[Kategoria: wieś sołecka]]
+
[[Kategoria: Wsie sołeckie]]
 +
[[Kategoria: 1301-1400]]

Aktualna wersja na dzień 08:05, 7 wrz 2016

Brąswałd

Kapliczka i Kościół w Brąswałdzie.Źródło: Wikimedia Commons
Kapliczka i Kościół w Brąswałdzie.
Źródło: Wikimedia Commons
Państwo  Polska
Województwo warmińsko-mazurskie
Powiat olsztyński
Gmina Dywity
Liczba ludności (2010) 363
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego
Mapa lokalizacyjna województwa warmińsko-mazurskiego
Brąswałd
Brąswałd
Położenie na mapie Polski
Mapa lokalizacyjna Polski
Brąswałd
Brąswałd
Ziemia

{{#invoke:Koordynaty|szablon}}


Brąswałd (niem. Braunswalde) – wieś sołecka w Polsce położona w województwie warmińsko–mazurskim, w powiecie olsztyńskim, w gminie Dywity. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa olsztyńskiego. Miejscowość w 2010 roku była zamieszkana przez 363 osoby. Obecnie funkcję sołtysa sprawuje Longin Rudzik[1].

Położenie

Miejscowość jest położona na Pojezierzu Olsztyńskim, w odległości 9 km na północ od Olsztyna w pobliżu jeziora Mosąg oraz Łyny.

Dzieje miejscowości

Brąswałd jest najstarszą wsią gminy Dywity. Został założony w roku 1338 przez wójta Henryka Lutra. Lokacja została potwierdzona przez kapitułę warmińską w 1363 roku. Odbiorcą nadania 50. włók ziemi na prawie chełmińskim był niejaki Mikołaj – pierwszy sołtys Brąswałdu. Nazwa miejscowości ewoluowała na przestrzeni wieków: Brunswald (1363), Branswalt (1517), Braunswaldt (1576), Braunswalde (1629), Brunswałt (1879).

W okresie wojny polsko–krzyżackiej w latach 1519–1521 wieś została zniszczona. W XVI wieku w miejscowości istniał kościół, działała również karczma. Pierwsza świątynia została zbudowana w XIV wieku; prawdopodobnie uległa zniszczeniu. Kolejny kościół wzniesiono ok. 1500 roku – konsekracji dokonał ówczesny biskup Marcin Kromer w roku 1580. Świątynia spłonęła w trakcie pożaru w początkach XVII wieku. Odbudowany kościół pw. św. Kataryny i św. św. Apostołów Szymona i Tadeusza został konsekrowany przez biskupa Szymona Rudnickiego w 1617 roku. Nową świątynię zbudowano 300 lat później. Na miejscu swojej poprzedniczki wzniesiona została w latach 1894–1896 neogotycka budowla, konsekrowana w 1897 roku przez biskupa Andrzeja Thiela. W XIX wieku w skład miejscowej parafii wchodziły : Brąswałd, Bukwałd, Barkweda, Kajny, Redykajny, Mątki. W 1917 roku parafia liczyła 2213 wiernych.

W 1634 roku Brąswałd był określany jako wieś sołecka, natomiast w 1789 jako wieś kościelna. W XVII wieku powstała w Brąswałdzie pierwsza szkoła parafialna. W latach 20. XIX wieku we wsi funkcjonowała szkoła elementarna, w której nauczycielem był Jan Thiel. Do placówki uczęszczało 30 dzieci. W 1887 r. założona została biblioteczka Towarzystwa Czytelni Ludowych, która funkcjonowała przez 4 lata. Na początku XX wieku wieś składała się z 72 domów zamieszkanych przez 111 rodzin. Obszar wsi – wówczas gminy wiejskiej - obejmował wówczas 1061 ha. W roku 1912 ksiądz Walenty Barczewski, ówczesny proboszcz, założył tajną szkołę dla polskich dzieci. W plebiscycie w 1920 roku w Brąswałdzie oddano 85 głosów za Polską.


Od 1931 do 1938 roku działała szkoła polska, założona przez Polsko-Katolickie Towarzystwo Szkolne na Warmię. W okresie międzywojennym we wsi działało koło Związku Polaków w Niemczech, którym kierował Augustyn Zientara. Niemały wpływ na powstanie szkoły miała postawa i działalność proboszcza miejscowej parafii - księdza Walentego Barczewskiego, choć on sam nie dożył chwili zakładania na Warmii polskich szkół.

  • Kierownikami i nauczycielami w szkole polskiej byli:
  • Wojciech Gromadecki (1931–1934),
  • Adam Kołodziej (1934–1935),
  • Konrad Sikora (1935) – zastępstwo z powodu braku nauczyciela,
  • Józef Tomke (1935–1938).[2]


W 1939 roku miejscowość liczyła 503 mieszkańców.Po zakończeniu II wojny światowej w miejscowości uruchomiono szkołę, która funkcjonowała do 1988 roku. Pierwszym kierownikiem szkoły została Waleria Kryczkowska. W miejscowości działa Ochotnicza Straż Pożarna. W pobliżu wsi na rzece Łynie zbudowana została niewielka elektrownia wodna. W jubileuszowym dla wsi 2007 roku, kiedy Brąswałd obchodził 670–lecie lokacji, w miejscowości ustawiono głaz z pamiątkową tablicą.

Liczba mieszkańców w poszczególnych okresach:

  • 1925 r. – 474 osoby (1 ewangelik, 473 katolików; 71 domów)
  • 1933 r. – 511 osób
  • 1970 r. – 409 osób
  • 1978 r. – 320 osób

Kultura

Od 2001 roku w miejscowości organizowany jest Kiermas Warmiński. Dawny dom Marii Zientary–Malewskiej został przekształcony w bibliotekę; w budynku znajduje się również kącik pamięci poświęcony pisarce. Popularyzacji poezji Marii Zientary–Malewskiej poświęcony jest także konkurs recytatorski dla dzieci i młodzieży, organizowany w Brąswałdzie od 2004 r.

Ludzie związani z miejscowością

  • Walenty Barczewski (1856–1928) - duchowny katolicki, działacz narodowy, etnograf, pisarz, redaktor, historyk, proboszcz miejscowej parafii (został pochowany na cmentarzu w Brąswałdzie).
  • Wojciech Gromadecki (1906-1954) – nauczyciel, kierownik miejscowej szkoły w latach 1931-1934.
  • Adam Kołodziej (1904-1978) - nauczyciel, kierownik miejscowej szkoły w latach 1934-1935.
  • Józef Tomke (ur. 1911) – nauczyciel, kierownik miejscowej szkoły w latach 1935–1938.
  • Maria Zientara–Malewska (1894–1984) - urodzona w Brąswałdzie działaczka i poetka warmińska.

Zabytki

  • dobrze zachowany cmentarz, założony w drugiej połowie XIX wieku; miejsce spoczynku m.in. ks. Walentego Barczewskiego, ks. Franciszka Kaupowicza (lokalizacja nieznana)
  • neogotycki kościół, zbudowany w latach 1894–1896 według projektu Fritza Heitmanna; polichromia przedstawiająca sceny z dziejów Polski i Warmii wykonana została w 1912 roku na zamówienie ks. Walentego Barczewskiego
  • budynek plebanii i organistówki z XIX wieku
  • 7 kapliczek przydrożnych; najstarsza pochodzi 1789 roku; dwie z nich poświęcono św. Józefowi i Matce Bożej
  • dom Marii Zientary–Malewskiej
  • budynek dawnej szkoły, obecnie przekształcony w bibliotekę
  • chałupa warmińska z XVII wieku
  • drewniany krzyż znajdujący się przy drodze do Spręcowa

Turystyka

  • szlak rowerowy o długości 21,9 km – przebieg trasy: Dywity – Redykajny – GutkowoWilimowo – Kajny – Barkweda – Brąswałd – Ługwałd – Dywity
  • szlak rowerowy o długości 40 km – przebieg trasy: Olsztyn – Redykajny – Brąswałd – Barkweda – Kajny – Gutkowo – Łupstych – Olsztyn
  • szlak pieszy o długości 42 km – przebieg trasy: Olsztyn – Brąswałd – most nad sztucznym korytem Łyny – Barkweda – Bukwałd – CerkiewnikGłotowoDobre MiastoSmolajny
  • koniec Szlaku im. Marii Zientary–Malewskiej: Olsztyn – Brąswałd
  • przystań kajakowa nad Łyną

Multimedia

Film udostępniony w ramach projektu Regionalna Kronika Filmowa

Bibliografia

Jadwiszczak Andrzej S., Kisielew Kazimierz, Klimek Robert, Kosińska Teresa, Warmia znana i nieznana: Brąswałd, Barkweda, Kajny, Bukwałd, Cerkiewnik, Swobodna, Gady 2012.
Lewicka Daniela, Tomkiewicz Ryszard, Gmina Dywity: teraźniejszość i przeszłość, Olsztyn 1994.
Orłowicz Mieczysław, Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmii, na nowo do druku podali Grzegorz Jasiński, Andrzej Rzempołuch, Robert Traba, Olsztyn 1991.
Polska Niezwykła: województwo warmińsko-mazurskie, red. Ewa Lodzińska i in., Warszawa 2008.
Skurzyński Piotr, Warmia i polskie Dolne Prusy. Przewodnik turystyczny, Gdynia 2012.
Szlaki rowerowe powiatu olsztyńskiego i miasta Olsztyn, Białystok 2001.
Warmia i Mazury. Przewodnik ilustrowany, red. Marcin Kuleszo, Barbara Wojczulanis, Olsztyn 2001.
Bank Danych Lokalnych GUS [10.12.2013]
Dom Warmiński [10.12.2013]
Wikipedia [10.12.2013]
Wrota Warmii i Mazur [04.12.2013]
Ciekawe Mazury [03.07.2014]

Przypisy