Krzyże: Różnice pomiędzy wersjami

Z Encyklopedia Warmii i Mazur
Skocz do: nawigacja, szukaj
[wersja nieprzejrzana][wersja zweryfikowana]
 
(Nie pokazano 15 wersji utworzonych przez 6 użytkowników)
Linia 1: Linia 1:
 
 
 
{{Wieś infobox
 
{{Wieś infobox
 
  |nazwa                = Krzyże   
 
  |nazwa                = Krzyże   
Linia 7: Linia 5:
 
  |herb artykuł          =
 
  |herb artykuł          =
 
  |dopełniacz wsi        = Krzyży   
 
  |dopełniacz wsi        = Krzyży   
  |zdjęcie              = Pole-obowiązkowe 
+
  |zdjęcie              = krzyze.jpg
  |opis zdjęcia          = Pole-obowiązkowe   
+
  |opis zdjęcia          = Fot. Mieczysław Kalski
  |rodzaj miejscowości  =wieś sołecka
+
  |rodzaj miejscowości  = wieś sołecka
 
  |województwo          = warmińsko-mazurskie  
 
  |województwo          = warmińsko-mazurskie  
 
  |powiat                = piski  
 
  |powiat                = piski  
Linia 16: Linia 14:
 
  |sołectwo              =
 
  |sołectwo              =
 
  |wysokość              =
 
  |wysokość              =
  |liczba ludności      = 97 (łącznie Krzyże, [[Pranie]], [[Zdrużno]])
+
  |liczba ludności      = 97  
 
  |rok                  = 2010  
 
  |rok                  = 2010  
 
  |strefa numeracyjna    =(+48) 87
 
  |strefa numeracyjna    =(+48) 87
Linia 30: Linia 28:
 
  |wikisłownik          =
 
  |wikisłownik          =
 
  |www                  =
 
  |www                  =
}}'''Krzyże''' (niem. ''Kreuzofen'') – [[wieś sołecka]] w Polsce, położona w [[województwo warmińsko-mazurskie| województwie warmińsko-mazurskim]], w [[powiat piski | powiecie piskim]], w [[gmina Ruciane-Nida|gminie Ruciane-Nida]]. Do 1945 roku wieś wchodziła w skład [[Gmina Wiartel|gminy Wiartel]], a następnie (do 1972 roku) [[gromada Ciesina|gromady Ciesina]]. W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do [[województwo suwalskie|województwa suwalskiego]].
+
}}
 
+
[[image:krzyze2.jpg|thumb|right|290px|Jezioro Nidzkie.<br>Fot. Mieczysław Kalski]]
 +
'''Krzyże''' (niem. ''Kreuzofen'') – wieś sołecka położona w [[Województwo warmińsko-mazurskie| województwie warmińsko–mazurskim]], w [[Powiat piski |powiecie piskim]], w [[Ruciane-Nida (gmina miejsko-wiejska)|gminie Ruciane–Nida]]. Do 1945 roku wieś wchodziła w skład [[Gmina Wiartel|gminy Wiartel]], a następnie (do 1972 roku) [[Gromada Ciesina|gromady Ciesina]]. W latach 1975–1998 miejscowość [[Podział administracyjny |administracyjnie]] należała do [[Województwo suwalskie|województwa suwalskiego]]. W 2010 roku wieś liczyła 97 mieszkańców <ref>łącznie Krzyże, [[Pranie]], [[Zdrużno]]</ref>. Obecnie funkcję sołtysa sprawuje [[Paweł Olszak]]<ref>[http://bip.ruciane-nida.pl/index.php?k=113 Strona Gminy Ruciane-Nida]</ref>.
 
<br/>
 
<br/>
 
+
== Położenie ==
=== Charakterystyka fizjograficzna ===
+
Wieś położona jest we wschodniej części [[Równina Mazurska|Równiny Mazurskiej]], w [[Puszcza Piska|Puszczy Piskiej]], nad [[Jezioro Nidzkie|Jeziorem Nidzkim]], około 8 km na południe od [[Ruciane-Nida|Rucianego–Nidy]]. W pobliżu wsi, na północny zachód, znajduje się jezioro [[Jezioro Wesółko|Wesółko]] (ok. 9 ha). W okolicy wsi jest kilka [[Binduga|bindug]]: [[Binduga Bobrowa|Bobrowa]], [[Binduga Krzyże|Krzyże]] i [[Binduga Łysa|Łysa]].
Wieś położona jest we wschodniej części [[Równina Mazurska|Równiny Mazurskiej]], w [[Puszcza Piska|Puszczy Piskiej]], nad [[Jezioro Nidzkie|Jeziorem Nidzkim]], około 8 km na południe od [[Ruciane-Nida|Rucianego-Nidy]]. W pobliżu wsi, na północny zachód, znajduje się [[Jezioro Wesółko]] (ok. 9 ha). Na Jeziorze Nidzkim, w okolicy wsi kilka bindug: [[Bobrowa]], Krzyże i Łysa.
 
 
<br/>
 
<br/>
  
=== Dzieje miejscowości ===
+
== Dzieje miejscowości ==
Wieś powstała jako w 1706 roku, gdy zamieszkana przez rolników, robotników leśnych i rybaków osada została przekazana dwóm smolarzom: Martinowi Platta i Georgowi Dopatce, na prawie chełmińskim jako osiedle szkatułkowe. Były tu wówczas trzy budynki gospodarcze oraz 3 łany i 10 mórg ziemi. Już w 1710 roku dotarła do Krzyży wielka epidemia dżumy; w jej wyniku zmarło 17 mieszkańców. W latach 1860-1884 mieszkało tu 69 rodzin; areał wsi obejmował grunty orne, łąki i lasy.
+
Wieś powstała w 1706 roku, gdy zamieszkana przez rolników, robotników leśnych i rybaków osada została przekazana na [[Prawo chełmińskie |prawie chełmińskim]] jako [[Osiedle szkatułkowe |osiedle szkatułkowe]] dwóm smolarzom: Martinowi Platta i Georgowi Dopatce. Były tu wówczas trzy budynki gospodarcze oraz 3 łany i 10 mórg ziemi. Już w 1710 roku dotarła do Krzyży wielka epidemia dżumy; w jej wyniku zmarło 17 mieszkańców. W latach 1860-1884 mieszkało tu 69 rodzin; areał wsi obejmował grunty orne, łąki i lasy.
  
Szkoła we wsi powstała w roku 1846. W roku 1935 dwóch nauczycieli zajmowało się tu edukacją 105 dzieci. Po [[II wojna światowa w Prusach Wschodnich|II wojnie światowej]] czteroklasowa szkoła działała tu w latach 1959-1979.
+
Szkoła we wsi powstała w roku 1846. W roku 1935 dwóch nauczycieli zajmowało się tu edukacją 105 dzieci. Po [[II wojna światowa na Warmii i Mazurach|II wojnie światowej]] czteroklasowa szkoła działała tu w latach 1959–1979.
  
W pierwszej połowie XX wieku we wsi działała gospoda (z możliwością wynajęcia pokoju) należąca do Ottona Lipki, który był jednym z najbardziej przedsiębiorczych mieszkańców Krzyży. W tym samym budynku prowadził również sklep, który wygrywał konkurencję z trzema pozostałymi sklepami: Waltera Sayka, Alberta Schiwego i Karla Kuschmierza. W 1935 roku uruchomiono regularną pocztową linię autobusową [[Pisz]] – [[Karwica]], przechodzącą przez Krzyże. Przed wybuchem wojny działał we wsi klub sportowy, chór, grupa taneczna i orkiestra puzonistów.  
+
W pierwszej połowie XX wieku we wsi działała gospoda (z możliwością wynajęcia pokoju) należąca do [[Otton Lipka |Ottona Lipki]], który był jednym z najbardziej przedsiębiorczych mieszkańców Krzyży. W tym samym budynku prowadził również sklep, który wygrywał konkurencję z trzema pozostałymi sklepami: Waltera Sayka, Alberta Schiwego i Karla Kuschmierza. W 1935 roku uruchomiono regularną pocztową linię autobusową [[Pisz]] – [[Karwica]], przechodzącą przez Krzyże. Przed wybuchem wojny działał we wsi klub sportowy, chór, grupa taneczna i orkiestra puzonistów.  
  
 
Po II wojnie światowej z 84 budynków mieszkalnych pozostały tylko 33. Pierwszym sołtysem był [[Jan Kopka]]. Na początku lat 60. powstał we wsi sklep („punkt sprzedaży pomocniczej”), została ona również zelektryfikowana (1962). Pod koniec lat 70. działał w Krzyżach zakład remontowo-budowlany i sklep. Połączenie autobusowe uruchomiono dopiero pod koniec 1980 roku. Dodajmy, że trzy ostatnie „przedwojenne” rodziny mazurskie wyjechały z Krzyży do Niemiec w 1957 roku.  
 
Po II wojnie światowej z 84 budynków mieszkalnych pozostały tylko 33. Pierwszym sołtysem był [[Jan Kopka]]. Na początku lat 60. powstał we wsi sklep („punkt sprzedaży pomocniczej”), została ona również zelektryfikowana (1962). Pod koniec lat 70. działał w Krzyżach zakład remontowo-budowlany i sklep. Połączenie autobusowe uruchomiono dopiero pod koniec 1980 roku. Dodajmy, że trzy ostatnie „przedwojenne” rodziny mazurskie wyjechały z Krzyży do Niemiec w 1957 roku.  
  
Wieś z upływem czasu traciła charakter rolniczy i ukierunkowywała się na turystykę. Od drugiej połowy lat 50. zaczęły powstawać tu ośrodki wypoczynkowe. Wśród pierwszych artystów, którzy pojawili się w Krzyżach i okolicy byli: pisarze [[Ziemowit Fedecki]] i [[Igor Newerly]], poeta [[Konstanty Ildefons Gałczyński]] i malarz [[Andrzej Strumiłło]]. Ten ostatni zamieszkał w Krzyżach w 1953 roku, on też upowszechnił powiedzenie: „Senne Krzyże są sposobem na życie”. Wieś zyskała sławę w latach 60., gdy zaczęli tu przyjeżdżać młodzi członkowie Studenckiego Teatru Satyryków, m.in. [[Olga Lipińska]], Barbara Wrzesińska, Krystyna Sienkiewicz, Andrzej Jarecki,  a także Agnieszka Osiecka. Wielu z nich wynajmowało kwaterę u „babci” [[Augusta Kwiatkowska|Augusty Kwiatkowskiej]] (1895-1976). Bywali tu Andrzej Wajda, Jerzy Gruza, Jerzy Markuszewski, Jerzy Putrament, Jarosław Iwaszkiewicz, Edward Stachura, Marian Brandys, Wojciech Siemion, Jan Tadeusz Stanisławski, Jacek Janczarski, Andrzej Drawicz, Stan Borys, Maryla Rodowicz, Bohdan Łazuka, Daniel Olbrychski, Seweryn Krajewski, Wojciech Młynarski, Jan Pietrzak i wielu innych twórców, satyryków, artystów.  
+
Wieś z upływem czasu traciła charakter rolniczy i ukierunkowała się na turystykę. Od drugiej połowy lat 50. zaczęły powstawać tu ośrodki wypoczynkowe. Wśród pierwszych artystów, którzy pojawili się w Krzyżach i okolicy byli: pisarze [[Ziemowit Fedecki]] i [[Igor Newerly]], poeta [[lkwim:Konstanty Ildefons Gałczyński|Konstanty Ildefons Gałczyński]] i malarz [[lkwim:Andrzej Strumiłło|Andrzej Strumiłło]]. Ten ostatni zamieszkał w Krzyżach w 1953 roku, on też upowszechnił powiedzenie: „Senne Krzyże są sposobem na życie”. Wieś zyskała sławę w latach 60., gdy zaczęli tu przyjeżdżać młodzi członkowie Studenckiego Teatru Satyryków, m.in. [[Olga Lipińska]], Barbara Wrzesińska, Krystyna Sienkiewicz, [[Andrzej Jarecki]],  a także [[Agnieszka Osiecka]]. Wielu z nich wynajmowało kwaterę u „babci” [[Augusta Kwiatkowska|Augusty Kwiatkowskiej]] (1895-1976). Bywali tu Andrzej Wajda, Jerzy Gruza, Jerzy Markuszewski, Jerzy Putrament, Jarosław Iwaszkiewicz, Edward Stachura, Marian Brandys, Wojciech Siemion, Jan Tadeusz Stanisławski, Jacek Janczarski, Andrzej Drawicz, Stan Borys, Maryla Rodowicz, Bohdan Łazuka, Daniel Olbrychski, Seweryn Krajewski, Wojciech Młynarski, Jan Pietrzak i wielu innych twórców, satyryków, artystów.  
 
Własne domy zbudowali sobie tutaj Zofia Góralczyk i Jerzy Markuszewski, Andrzej i Maria Jareccy oraz Olga Lipińska z mężem Andrzejem Popowskim.
 
Własne domy zbudowali sobie tutaj Zofia Góralczyk i Jerzy Markuszewski, Andrzej i Maria Jareccy oraz Olga Lipińska z mężem Andrzejem Popowskim.
  
Obecnie Krzyże są jedną z najpopularniejszych osad turystycznych, znajdują się tu ośrodki wczasowe, przystań, pole biwakowe i liczne domki letniskowe. Wiele domów we wsi należy do mieszkańców innych części kraju. Aktualnie wieś jest siedzibą [[sołectwo|sołectwa]]. Obecnie funkcję sołtysa sprawuje [[Leszek Szok]]<ref> http://www.ruciane-nida.pl/strona-92-Solectwa.html [data dostępu: 30.08.2013]</ref>.  
+
Obecnie Krzyże są jedną z najpopularniejszych osad turystycznych, znajdują się tu ośrodki wczasowe, przystań, pole biwakowe i liczne domki letniskowe. Wiele domów we wsi należy do mieszkańców innych części kraju.  
  
 +
Aktualnie wieś jest siedzibą sołectwa.
  
Liczba mieszkańców i gospodarstw rolnych
 
  
1790 – 46 osób
+
Liczba mieszkańców i gospodarstw rolnych w poszczególnych latach:
  
1800 53 osoby
+
*1790 r. 46 osób
  
1857 236 osób
+
*1800 r. 53 osoby
  
1939 480 osób, 68 gospodarstw
+
*1857 r. 236 osób
  
1945 89 osób
+
*1939 r. 480 osób, 68 gospodarstw
  
1970 202 osoby, 41 gospodarstw
+
*1945 r. 89 osób
  
1978 129 osób, 30 gospodarstw
+
*1970 r. 202 osoby, 41 gospodarstw
  
1987 123 osoby
+
*1978 r. 129 osób, 30 gospodarstw
  
<br/>
+
*1987 r. – 123 osoby
  
=== Ludzie związani z miejscowością: ===
+
== Ludzie związani z miejscowością ==  
*W Krzyżach ulokowana jest fabuła opowiadania Edwarda Stachury ''Jak mi było na Mazurach'', z tomu ''Jeden dzień'' (1972). [[Jerzy Putrament]] utrwalił wieś i jego mieszkańców w cyklu opowiadań ''Piaski''
+
*[[lkwim:Jerzy Putrament|Jerzy Putrament]] utrwalił wieś i jego mieszkańców w cyklu opowiadań ''Piaski''.
*Jedną z postaci utrwalonych przez Igora Newerlego na kartach ''Archipelagu ludzi odzyskanych'' był [[Kazimierz Śmigielski]], zasłużony leśnik, który w latach 1947-1956 pracował w Krzyżach
+
*jedną z postaci utrwalonych przez Igora Newerlego na kartach ''Archipelagu ludzi odzyskanych'' był [[Kazimierz Śmigielski]] zasłużony leśnik, który w latach 1947–1956 pracował w Krzyżach
*[[Olga Lipińska]] i [[Agnieszka Osiecka]] nakręciły w Krzyżach ''Pijanego zająca'', odcinek programu telewizyjnego ''Listy Śpiewające'', z udziałem mieszkańców wsi
+
*Olga Lipińska i Agnieszka Osiecka nakręciły w Krzyżach ''Pijanego zająca'', odcinek programu telewizyjnego ''Listy Śpiewające'', z udziałem mieszkańców wsi
 +
*[[lkwim:Andrzej Strumiłło|Andrzej Strumiłło]] (ur. 1928) – malarz, grafik, rysownik, ilustrator, scenograf, fotograf, poeta, pisarz, podróżnik - w czasie pobytu na Mazurach nawiązywał w swojej twórczości do szczęśliwych krajobrazów z dzieciństwa.
 +
*mieszkał tutaj malarz [[lkwim:Tadeusz Rokoss-Szczupaczkiewicz |Tadeusz Rokoss–Szczupaczkiewicz]]
  
<br/>
+
== Zabytki==
 
+
*dawny cmentarz ewangelicki z lat 1700-1928
=== Zabytki: ===
+
*dawny cmentarz ewangelicki z początku XX wieku
*Dawny cmentarz ewangelicki z lat 1700-1928
+
*dwa domy z początku XX wieku (ul. Nidzka 15 i 20)
*Dawny cmentarz ewangelicki z początku XX wieku
 
*Dwa domy z początku XX wieku (ul. Nidzka 15 i 20)
 
 
 
<br/>
 
  
=== Bibliografia: ===
+
== Bibliografia ==
#Achremczyk Stanisław, ''Historia Warmii i Mazur'', t. I-II, Olsztyn 2011.
+
Achremczyk Stanisław, ''Historia Warmii i Mazur'', t. I–II, Olsztyn 2011.<br/>
#Białuński Grzegorz, ''Przyczynek do przebiegu zarazy dżumy w starostwie piskim w latach 1709-1711'', Znad Pisy, nr 13/14, 2004/2005, s. 51-57.
+
Białuński Grzegorz, ''Przyczynek do przebiegu zarazy dżumy w starostwie piskim w latach 1709–1711'', Znad Pisy, nr 13/14, 2004/2005, ss. 51–57.<br/>
#Kass Wojciech, Worobiec Krzysztof A., ''Ginące leśniczówki Puszczy Piskiej'', Znad Pisy, nr 12, 2003, s. 284-300.
+
Kass Wojciech, Worobiec Krzysztof A., ''Ginące leśniczówki Puszczy Piskiej'', Znad Pisy, nr 12, 2003, ss. 284–300.<br/>
#''Mazury. Słownik stronniczy, ilustrowany'', red. Waldemar Mierzwa, Dąbrówno 2008.
+
''Mazury. Słownik stronniczy, ilustrowany'', red. Waldemar Mierzwa, Dąbrówno 2008.<br/>
#Pawlicki Ryszard W., ''Ziemia piska jako region turystyczny do 1945'', Znad Pisy, nr 1, 1995, s. 9-25.
+
Pawlicki Ryszard W., ''Ziemia piska jako region turystyczny do 1945'', Znad Pisy, nr 1, 1995, ss. 9–25.<br/>
#''Pisz. Z dziejów miasta i powiatu'', red. Wanda Korycka, Olsztyn 1970.
+
''Pisz. Z dziejów miasta i powiatu'', red. Wanda Korycka, Olsztyn 1970.<br/>
#''Statistisch-Topographisches Adreß-Handbuch von Ostpreussen'', Commission bei Wilhelm Koch, Königsberg 1857.
+
''Statistisch-Topographisches Adreß-Handbuch von Ostpreussen'', Commission bei Wilhelm Koch, Königsberg 1857.<br/>
#Schiwy Günter, ''Opowieści z Krzyży nad Jeziorem Nidzkim'', Znad Pisy, nr 8, 1999, s. 121-139.
+
Schiwy Günter, ''Opowieści z Krzyży nad Jeziorem Nidzkim'', Znad Pisy, nr 8, 1999, ss. 121–139.<br/>
#Szelichowski Stanisław, ''Uroki mazurskiej krainy. Krzyże 300 lat, Karwica i okolice'', Warszawa 2006.
+
Szelichowski Stanisław, ''Uroki mazurskiej krainy. Krzyże 300 lat, Karwica i okolice'', Warszawa 2006.<br/>
#Śliwiński Józef, ''Z dziejów Rucianego-Nidy i okolic'', Olsztyn 1993.
+
Śliwiński Józef, ''Z dziejów Rucianego-Nidy i okolic'', Olsztyn 1993.<br/>
#Śmigielski Kazimierz, ''Tę ziemię sobie obiecałem'', [w:] ''Pisz. Z dziejów miasta i powiatu'', red. Wanda Korycka, Olsztyn 1970, s. 337-338.
+
Śmigielski Kazimierz, ''Tę ziemię sobie obiecałem'', [w:] ''Pisz. Z dziejów miasta i powiatu'', red. Wanda Korycka, Olsztyn 1970, ss. 337–338.<br/>
#Bank Danych Lokalnych GUS: http://www.stat.gov.pl/bdl/app/samorzad_m.dims [data dostępu: 17.08.2013]
+
[http://www.stat.gov.pl/bdl/app/samorzad_m.dims Bank Danych Lokalnych GUS] [17.08.2013]<br/>
#Deutsche Verwaltungsgeschichte: http://www.verwaltungsgeschichte.de/johannisburg.html [data dostępu: 17.08.2013]
+
[http://www.verwaltungsgeschichte.de/johannisburg.html/ Deutsche Verwaltungsgeschichte] [17.08.2013]<br/>
#Gminna Ewidencja Zabytków www.bip.ruciane-nida.pl/zalaczniki/prawo/130215093910.pdf [data dostępu: 17.08.2013]
+
[http://www.bip.ruciane-nida.pl/zalaczniki/prawo/130215093910.pdf/ Strona Urzędu Gminy Ruciane-Nida] [17.08.2013]
  
 
{{Przypisy}}
 
{{Przypisy}}
Linia 108: Linia 104:
 
<br/>
 
<br/>
  
== Zobacz też ==
+
[[Kategoria: Powiat piski]]   
[[Użytkownik:Emes|Emes]] ([[Dyskusja użytkownika:Emes|dyskusja]]) 03:01, 28 paź 2013 (CET)
+
[[Kategoria: Ruciane-Nida (gmina miejsko-wiejska)]]  
[[Użytkownik:Emes|Emes]] ([[Dyskusja użytkownika:Emes|dyskusja]]) 10:00, 24 wrz 2013 (CEST)
+
[[Kategoria: Wsie sołeckie]]  
[[Kategoria: Miejscowość]] [[Kategoria: wieś sołecka]] [[Kategoria: powiat piski]]  [[Kategoria: gmina Ruciane-Nida]]  
+
[[Kategoria: 1701-1800]]
[[Użytkownik:Emes|Emes]] ([[Dyskusja użytkownika:Emes|dyskusja]]) 10:00, 24 wrz 2013 (CEST)
 

Aktualna wersja na dzień 13:34, 29 cze 2016

Krzyże

Fot. Mieczysław Kalski
Fot. Mieczysław Kalski
Rodzaj miejscowości wieś sołecka
Państwo  Polska
Województwo warmińsko-mazurskie
Powiat piski
Gmina Ruciane-Nida
Liczba ludności (2010) 97
Strefa numeracyjna (+48) 87
Kod pocztowy 12-220
Tablice rejestracyjne NPI
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego
Mapa lokalizacyjna województwa warmińsko-mazurskiego
Krzyże
Krzyże
Położenie na mapie Polski
Mapa lokalizacyjna Polski
Krzyże
Krzyże
Ziemia

{{#invoke:Koordynaty|szablon}}

Jezioro Nidzkie.
Fot. Mieczysław Kalski

Krzyże (niem. Kreuzofen) – wieś sołecka położona w województwie warmińsko–mazurskim, w powiecie piskim, w gminie Ruciane–Nida. Do 1945 roku wieś wchodziła w skład gminy Wiartel, a następnie (do 1972 roku) gromady Ciesina. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa suwalskiego. W 2010 roku wieś liczyła 97 mieszkańców [1]. Obecnie funkcję sołtysa sprawuje Paweł Olszak[2].

Położenie

Wieś położona jest we wschodniej części Równiny Mazurskiej, w Puszczy Piskiej, nad Jeziorem Nidzkim, około 8 km na południe od Rucianego–Nidy. W pobliżu wsi, na północny zachód, znajduje się jezioro Wesółko (ok. 9 ha). W okolicy wsi jest kilka bindug: Bobrowa, Krzyże i Łysa.

Dzieje miejscowości

Wieś powstała w 1706 roku, gdy zamieszkana przez rolników, robotników leśnych i rybaków osada została przekazana na prawie chełmińskim jako osiedle szkatułkowe dwóm smolarzom: Martinowi Platta i Georgowi Dopatce. Były tu wówczas trzy budynki gospodarcze oraz 3 łany i 10 mórg ziemi. Już w 1710 roku dotarła do Krzyży wielka epidemia dżumy; w jej wyniku zmarło 17 mieszkańców. W latach 1860-1884 mieszkało tu 69 rodzin; areał wsi obejmował grunty orne, łąki i lasy.

Szkoła we wsi powstała w roku 1846. W roku 1935 dwóch nauczycieli zajmowało się tu edukacją 105 dzieci. Po II wojnie światowej czteroklasowa szkoła działała tu w latach 1959–1979.

W pierwszej połowie XX wieku we wsi działała gospoda (z możliwością wynajęcia pokoju) należąca do Ottona Lipki, który był jednym z najbardziej przedsiębiorczych mieszkańców Krzyży. W tym samym budynku prowadził również sklep, który wygrywał konkurencję z trzema pozostałymi sklepami: Waltera Sayka, Alberta Schiwego i Karla Kuschmierza. W 1935 roku uruchomiono regularną pocztową linię autobusową PiszKarwica, przechodzącą przez Krzyże. Przed wybuchem wojny działał we wsi klub sportowy, chór, grupa taneczna i orkiestra puzonistów.

Po II wojnie światowej z 84 budynków mieszkalnych pozostały tylko 33. Pierwszym sołtysem był Jan Kopka. Na początku lat 60. powstał we wsi sklep („punkt sprzedaży pomocniczej”), została ona również zelektryfikowana (1962). Pod koniec lat 70. działał w Krzyżach zakład remontowo-budowlany i sklep. Połączenie autobusowe uruchomiono dopiero pod koniec 1980 roku. Dodajmy, że trzy ostatnie „przedwojenne” rodziny mazurskie wyjechały z Krzyży do Niemiec w 1957 roku.

Wieś z upływem czasu traciła charakter rolniczy i ukierunkowała się na turystykę. Od drugiej połowy lat 50. zaczęły powstawać tu ośrodki wypoczynkowe. Wśród pierwszych artystów, którzy pojawili się w Krzyżach i okolicy byli: pisarze Ziemowit Fedecki i Igor Newerly, poeta Konstanty Ildefons Gałczyński i malarz Andrzej Strumiłło. Ten ostatni zamieszkał w Krzyżach w 1953 roku, on też upowszechnił powiedzenie: „Senne Krzyże są sposobem na życie”. Wieś zyskała sławę w latach 60., gdy zaczęli tu przyjeżdżać młodzi członkowie Studenckiego Teatru Satyryków, m.in. Olga Lipińska, Barbara Wrzesińska, Krystyna Sienkiewicz, Andrzej Jarecki, a także Agnieszka Osiecka. Wielu z nich wynajmowało kwaterę u „babci” Augusty Kwiatkowskiej (1895-1976). Bywali tu Andrzej Wajda, Jerzy Gruza, Jerzy Markuszewski, Jerzy Putrament, Jarosław Iwaszkiewicz, Edward Stachura, Marian Brandys, Wojciech Siemion, Jan Tadeusz Stanisławski, Jacek Janczarski, Andrzej Drawicz, Stan Borys, Maryla Rodowicz, Bohdan Łazuka, Daniel Olbrychski, Seweryn Krajewski, Wojciech Młynarski, Jan Pietrzak i wielu innych twórców, satyryków, artystów. Własne domy zbudowali sobie tutaj Zofia Góralczyk i Jerzy Markuszewski, Andrzej i Maria Jareccy oraz Olga Lipińska z mężem Andrzejem Popowskim.

Obecnie Krzyże są jedną z najpopularniejszych osad turystycznych, znajdują się tu ośrodki wczasowe, przystań, pole biwakowe i liczne domki letniskowe. Wiele domów we wsi należy do mieszkańców innych części kraju.

Aktualnie wieś jest siedzibą sołectwa.


Liczba mieszkańców i gospodarstw rolnych w poszczególnych latach:

  • 1790 r. – 46 osób
  • 1800 r. – 53 osoby
  • 1857 r. – 236 osób
  • 1939 r. – 480 osób, 68 gospodarstw
  • 1945 r. – 89 osób
  • 1970 r. – 202 osoby, 41 gospodarstw
  • 1978 r. – 129 osób, 30 gospodarstw
  • 1987 r. – 123 osoby

Ludzie związani z miejscowością

  • Jerzy Putrament utrwalił wieś i jego mieszkańców w cyklu opowiadań Piaski.
  • jedną z postaci utrwalonych przez Igora Newerlego na kartach Archipelagu ludzi odzyskanych był Kazimierz Śmigielski – zasłużony leśnik, który w latach 1947–1956 pracował w Krzyżach
  • Olga Lipińska i Agnieszka Osiecka nakręciły w Krzyżach Pijanego zająca, odcinek programu telewizyjnego Listy Śpiewające, z udziałem mieszkańców wsi
  • Andrzej Strumiłło (ur. 1928) – malarz, grafik, rysownik, ilustrator, scenograf, fotograf, poeta, pisarz, podróżnik - w czasie pobytu na Mazurach nawiązywał w swojej twórczości do szczęśliwych krajobrazów z dzieciństwa.
  • mieszkał tutaj malarz Tadeusz Rokoss–Szczupaczkiewicz

Zabytki

  • dawny cmentarz ewangelicki z lat 1700-1928
  • dawny cmentarz ewangelicki z początku XX wieku
  • dwa domy z początku XX wieku (ul. Nidzka 15 i 20)

Bibliografia

Achremczyk Stanisław, Historia Warmii i Mazur, t. I–II, Olsztyn 2011.
Białuński Grzegorz, Przyczynek do przebiegu zarazy dżumy w starostwie piskim w latach 1709–1711, Znad Pisy, nr 13/14, 2004/2005, ss. 51–57.
Kass Wojciech, Worobiec Krzysztof A., Ginące leśniczówki Puszczy Piskiej, Znad Pisy, nr 12, 2003, ss. 284–300.
Mazury. Słownik stronniczy, ilustrowany, red. Waldemar Mierzwa, Dąbrówno 2008.
Pawlicki Ryszard W., Ziemia piska jako region turystyczny do 1945, Znad Pisy, nr 1, 1995, ss. 9–25.
Pisz. Z dziejów miasta i powiatu, red. Wanda Korycka, Olsztyn 1970.
Statistisch-Topographisches Adreß-Handbuch von Ostpreussen, Commission bei Wilhelm Koch, Königsberg 1857.
Schiwy Günter, Opowieści z Krzyży nad Jeziorem Nidzkim, Znad Pisy, nr 8, 1999, ss. 121–139.
Szelichowski Stanisław, Uroki mazurskiej krainy. Krzyże 300 lat, Karwica i okolice, Warszawa 2006.
Śliwiński Józef, Z dziejów Rucianego-Nidy i okolic, Olsztyn 1993.
Śmigielski Kazimierz, Tę ziemię sobie obiecałem, [w:] Pisz. Z dziejów miasta i powiatu, red. Wanda Korycka, Olsztyn 1970, ss. 337–338.
Bank Danych Lokalnych GUS [17.08.2013]
Deutsche Verwaltungsgeschichte [17.08.2013]
Strona Urzędu Gminy Ruciane-Nida [17.08.2013]

Przypisy