Osadnictwo holenderskie: Różnice pomiędzy wersjami

Z Encyklopedia Warmii i Mazur
Skocz do: nawigacja, szukaj
[wersja nieprzejrzana][wersja zweryfikowana]
(Zobacz też)
(Bibliografia)
 
(Nie pokazano 24 wersji utworzonych przez 5 użytkowników)
Linia 1: Linia 1:
'''Osadnictwo holenderskie''' - proces obejmujący przybyszy Z Holandii, którzy w XVI-XVII stuleciu zakładali wsie na terenie Prus.
+
'''Osadnictwo holenderskie''' – zjawisko obsadzania opuszczonych wsi przez kolonistów z Niderlandów zainicjowane w XVI stuleciu, obejmujące obszar [[Prusy Królewskie|Prus Królewskich]] i [[Prusy Książęce|Książęcych]].
<br/>
+
<br/><br/>
[[File: Tradycyjny holenderski dom podcieniowy w Stalewie.jpg|thumb|right|242 px|http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Mennonite_house_in_Stalewo?uselang=pl#mediaviewer/File:SM_Stalewo19_%280%29_ID_644999.jpg dostęp: 15.11.2014]]
+
[[File: Tradycyjny holenderski dom podcieniowy w Stalewie.jpg|thumb|right|290 px|Tradycyjny holenderski dom podcieniowy w Stalewie. Fot.Sławomir Milejski. Źródło: [http://commons.wikimedia.org/wiki/File:SM_Stalewo19_%280%29_ID_644999.jpg?uselang=pl Commons Wikimedia] [15.11.2014] ]]
Prusy, wyniszczone przez konfilkty polsko-krzyżackie musiały podnieść się z kryzysu. Szczególnie aktywnie zabiegali o to właściciele ziemscy, pragnący poprawić poziom swoich dochodów.
+
[[File: Stela na zabytkowym cmentarzu mennonitów w Stalewie.jpg|thumb|right|290px|Stela na zabytkowym cmentarzu mennonitów w Stalewie. Fot. Aniceta. Źródło: [http://commons.wikimedia.org/wiki/File:A-2436_Stalewo_cmentarz_ewangelicki_6.JPG Commons Wikimedia] [15.11.2014] ]]
Osadnictwo na prawie holenderskim polegało na obsadzaniu ziemi leżącej odłogiem za zasadzie wieloletniej dzierżawy, umożliwiającej czerpanie z niej zysków, ale bez prawa własności gruntu. Koloniści mieli możliwość przekazania ziemi swoim spadkobiercom, a co wazne, korzystali z wolności osobistej. Atrakcyjnie przedstawiała się w tym kontekście perspektywa zasiedlenia wyludnionych ziem i zagospodarowanie znacznych połaci mokradeł. Natomiast holenderscy emigranci przybywali do Prus motytowani nie tylko szansą na poprawę bytu czy finansowy sukces. Kryzys gospodarczy w Niederlandach, towarzyszący mu głód oraz prześladowania protestantów zmuszały rzesze ludności do opuszczenia kraju. W przypadku motywacji religijnej, znaczna część przybyłych do Prus osadników była [[Mennonici| mennonitami]], reprezentantami wyznania protestanckiego. Główne zasady wiary mennonitów obejmowąły chrzest w wieku 14 lat, zakaz używania i noszenia broni, sprawowania wysokich urzędów, składania przysięgi. Odrzucali instytucję kapłaństwa, tworząc własne zbory. Wierni kolegialnie dokonywali wyboru pastorów. Grzesznicy byli natomiast zagrożeni wykluczeniem z gminy. Mennonici nie uznawali służby wojskowej, co w późniejszym okresie stało się przyczyną opuszczania przez nich Prus. Nastąpiło to po wydaniu w 1732 roku edyktu, nakazującego opuszczenie Prus przez mennonitów uciekających przed służbą wojskową. W 1789 roku kolejny edykt pozbawiał mennonitów prawa do dzierżawy oraz posiadania własnego majątku. 3 marca 1886 roku weszła w życue ustawa o obowiązkowej służbie wojskowej. Rozpoczęła się wówczas emigracja mennonitów do Ameryki Północnej i Rosji.
+
==Historia osadnictwa holenderskiego==
 +
Prusy, wyniszczone przez konflikty polsko-krzyżackie, musiały podnieść się z kryzysu. Szczególnie aktywnie zabiegali o to właściciele ziemscy, pragnący poprawić poziom swoich dochodów. Jedną z szans podbudowania gospodarki okazało się otwarcie granic przed holenderskimi przybyszami.
  
Kolonistów nazywano z Niderlandów nazywano Hollendrami, Holendrami, Olędrami. Jednak po pewnym czasie, wymienione określenia były używane w stosunku do wszystkich kolonistów, obsadzającyh ziemię na prawie holenderskim. Olędrami do połowy XIX wieku mogli być zatem Niemcy, Polacy, czesi, Węgrzy czy Szkoci. Przybysze z Niderlandów byli przede wszystkim rolnikami i rzemieślnikami.
+
Osadnictwo na prawie holenderskim polegało na obsadzaniu ziemi leżącej odłogiem na zasadzie wieloletniej dzierżawy, umożliwiającej czerpanie z niej zysków, ale bez prawa własności gruntu. Koloniści mieli możliwość przekazania ziemi swoim spadkobiercom, a co ważne, korzystali z wolności osobistej. Atrakcyjnie przedstawiała się w tym kontekście perspektywa zasiedlenia wyludnionych ziem i zagospodarowanie znacznych połaci mokradeł.  
  
Holendrzy byli specjalistami w zakresie melioracji i hodowli wysokomlecznych krów. Tworzyli grupę najzamożniejszych chłopów, ciesząc się dobrze funkcjonującym samorządem gromadzkim. Po rozbiorach Polski i przetasowaniach politycznych zczynali stopniowo tracić swoje przywileje oraz odrębność. Wielu zdecydowało się na emigrację m.in. do Kanady. Wyjeżdżali na Ukrainę, a nawet Syberię. Szeczgólnie intenstywnie o mennonitów zabiegały władze rosyjskie, oferujące niezykle korzystne warunki. Wspólnoty holenderskie praktycznie zanikły do połowy XIX stulecia.W 1918 roku a terenie ówczesnego [[powiat elbląski|powiatu elbląskiego]] żyło  1820 potomków osadników z Niderlandów. Jednak ostatni mennonici opuścili omawiany obszar dopiero w 1945 roku.
+
Holenderscy emigranci przybywali do Prus motywowani nie tylko szansą na poprawę bytu czy finansowy sukces. Kryzys gospodarczy w Niderlandach, towarzyszący mu głód oraz prześladowania protestantów zmuszały rzesze ludności do opuszczenia kraju. W przypadku motywacji religijnej niebagatelne znaczenie odgrywał fakt, że znaczna część przybyłych do Prus osadników była [[Mennonici| mennonitami]], reprezentantami wyznania protestanckiego. Główne zasady wiary mennonitów obejmowały chrzest w wieku 14 lat, zakaz używania i noszenia broni, sprawowania wysokich urzędów, składania przysięgi. Odrzucali oni instytucję kapłaństwa, tworząc własne zbory. Wierni kolegialnie dokonywali wyboru pastorów. Grzesznicy byli natomiast zagrożeni wykluczeniem z gminy. Mennonici nie uznawali służby wojskowej, co w późniejszym okresie stało się przyczyną opuszczenia przez nich Prus. Nastąpiło to po wydaniu w 1732 roku edyktu, nakazującego opuszczenie Prus przez mennonitów uciekających przed służbą wojskową. W 1789 roku kolejny edykt pozbawiał mennonitów prawa do dzierżawy oraz posiadania własnego majątku. 3 marca 1886 roku weszła w życie ustawa o obowiązkowej służbie wojskowej. Rozpoczęła się wówczas emigracja mennonitów do Ameryki Północnej i Rosji.
  
Pierwsza osada holenderska została założona w okolicach [[Pasłęk|Pasłęka]]. W 1454 roku przed Holendrami stanęła szansa zasiedlenia Żuław Gdańskich.
+
Kolonistów z Niderlandów nazywano Hollendrami, Holendrami, Olędrami. Jednak po pewnym czasie wymienione określenia były używane w stosunku do wszystkich kolonistów obsadzających ziemię na prawie holenderskim. Olędrami do połowy XIX wieku mogli być zatem Niemcy, Polacy, Czesi, Węgrzy czy Szkoci.  
W połowie XVI wieku zasiedlali podmiejskie dobra w okolicach [[Elbląg|Elbląga]] bez prawa zamieszkania na terenie miasta. W 1590 roku w mieście zaczęła funkcjonować pierwsza świątynia mennonitów (działała do 1900 roku), która mieściła się w zachowanej do czasów współczesnych, kamienicy Josta von Kampe
+
Przybysze z Niderlandów byli przede wszystkim rolnikami i rzemieślnikami. Holendrzy byli specjalistami w zakresie melioracji i hodowli wysokomlecznych krów. Tworzyli grupę najzamożniejszych chłopów, ciesząc się dobrze funkcjonującym samorządem gromadzkim. Po rozbiorach Polski i przetasowaniach politycznych zaczynali stopniowo tracić swoje przywileje oraz odrębność. Wielu zdecydowało się na emigrację m.in. do Kanady. Wyjeżdżali na Ukrainę, a nawet Syberię. Szczególnie intensywnie o mennonitów zabiegały władze rosyjskie, oferujące niezwykle korzystne warunki. Wspólnoty holenderskie praktycznie zanikły do połowy XIX stulecia. W 1918 roku a terenie ówczesnego powiatu elbląskiego żyło 1820 potomków osadników z Niderlandów. Jednak ostatni mennonici opuścili omawiany obszar dopiero w 1945 roku.
  
Najliczniejsze przykłady osadnictwa holenderskiego zachowały się w [[Powiat elbląski|powiecie elbląskim]]. Niezwykłą pozostałością po holenderskich osadnikach są bez wątpienia cmentarze. Nekropolie zachowały się m.in. w miejscowości [[Markusy]], [[Złotnica]], [[Rozgart]], [[Jezioro]], [[Wikrowo]], [[Węgły]], [[Żurawiec]], [[Tropy]], [[Kępniewo]].
+
Pierwsza osada holenderska została założona w okolicach [[Pasłęk|Pasłęka]]. W 1454 roku przed Holendrami stanęła szansa zasiedlenia Żuław Gdańskich. W połowie XVI wieku zasiedlali oni podmiejskie dobra w okolicach [[Elbląg|Elbląga]] bez prawa zamieszkania na terenie miasta. W 1590 roku w mieście zaczęła funkcjonować pierwsza świątynia mennonitów (działała do 1900 roku), która mieściła się w zachowanej do czasów współczesnych, kamienicy Josta von Kampe.
<br/>
 
== Bibliografia ==
 
#Joć Iwona, ''Mennonici. Opowieść o pracy i wierze'', ''Pomerania'', 2007, nr 9, s. 23-25.
 
#Klassen Peter J., ''Ojczyzna dla przybyszów: wprowadzenie do historii mennonitów w Polsce i Prusach'', tłum. Aleksandra Borodin, Warszawa 2002.
 
#Klim Roman, ''Mennonici w Polsce'', ''Jantarowe Szlaki'', 1997, nr 2, s.6-9.
 
#Kzik Edmund, ''Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiślanych w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku'', Gdańsk 1994.
 
#[http://www.holland.org.pl/art.php?kat=art&dzial=konf_2001&id=8| Domino Jan, ''Domy podcieniowe na Żuławach elbląskich i Wysoczyźnie Elbląskiej''] [dostęp: 10.11.2014]
 
#[http://www.holland.org.pl/search.php?dzial=zul&lang=pl&kryt=woj&value=warmi%F1sko%20-%20mazurskie| Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego w Polsce] [dostęp: 10.11.2014]
 
#[http://historia.bibliotekaelblaska.pl/artykul/8311| Mennonici w Elblągu] [dostęp: 15.11.2014]
 
#[http://www.zulawy.info/mennonici_wiara.htm| Mennonici na Żuławach] [dostęp: 15.11.2014]
 
#[http://www.glospasleka.pl/index.php?id=news&idd=22747| Lech Słodownik, ''Żuławy Pasłęckie i mennonici] [dostęp: 15.11.2014]
 
#[http://historia-wyzynaelblaska.pl/elblag2.html| Historia Wysoczyzny Elbląskiej] [dostęp: 15.11.2014]
 
<br/>
 
  
 
+
Najliczniejsze przykłady osadnictwa holenderskiego zachowały się w [[Powiat elbląski|powiecie elbląskim]]. Niezwykłą pozostałością po holenderskich osadnikach są bez wątpienia cmentarze, oryginalne [[Domy podcieniowe|domy podcieniowe]] oraz nieliczne zachowane do czasów współczesnych wiatraki. Nekropolie zachowały się m.in. w miejscowości [[Markusy]], [[Złotnica]], [[Rozgart]], [[Jezioro]], [[Wikrowo]], [[Węgły]], [[Żurawiec]], [[Tropy]], [[Kępniewo]].
{{Przypisy}}
 
<references/>
 
 
<br/>
 
<br/>
 +
== Zobacz też ==
 +
[[Cmentarz mennonicki w Jeziorze]]<br/>
 +
[[Cmentarz mennonicki w Kępniewie]]<br/>
 +
[[Cmentarz mennonicki w Markusach]]<br/>
 +
[[Cmentarz mennonicki w Rozgarcie]]<br/>
 +
[[Cmentarz mennonicki w Stalewie]]<br/>
 +
[[Cmentarz mennonicki w Wikrowie]]<br/>
 +
[[Dom podcieniowy w Rozgarcie]]<br/>
 +
[[Zbór pomennonicki w Rozgarcie]]<br/>
  
== Zobacz też ==
+
== Bibliografia ==
*[[Cmentarz mennonicki w Jeziorze]]
+
Joć Iwona, ''Mennonici. Opowieść o pracy i wierze'', "Pomerania", 2007, nr 9, s. 23–25. <br/>
*[[Cmentarz mennonicki w Kępniewie]]
+
Klassen Peter J., ''Ojczyzna dla przybyszów: wprowadzenie do historii mennonitów w Polsce i Prusach'', tłum. Aleksandra Borodin, Warszawa 2002.<br/>
*[[Cmentarz mennonicki w Markusach]]
+
Klim Roman, ''Mennonici w Polsce'', "Jantarowe Szlaki", 1997, nr 2, s.6–9.<br/>
*[[Cmentarz mennonicki w Rozgarcie]]
+
Kzik Edmund, ''Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiślanych w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku'', Gdańsk 1994.<br/>
*[[Cmentarz mennonicki w Stalewie]]
+
[http://www.holland.org.pl/art.php?kat=art&dzial=konf_2001&id=8 Domino Jan, ''Domy podcieniowe na Żuławach elbląskich i Wysoczyźnie Elbląskiej''] [10.11.2014]<br/>
*[[Cmentarz mennonicki w Wikrowie]]
+
[http://www.holland.org.pl/search.php?dzial=zul&lang=pl&kryt=woj&value=warmi%F1sko%20-%20mazurskie|= Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego w Polsce] [10.11.2014]<br/>
*[[Dom Podcieniowy w Rozgarcie]]
+
[http://historia.bibliotekaelblaska.pl/artykul/8311 Mennonici w Elblągu, historia.bibliotekaelblaska.pl] [15.11.2014]<br/>
*[[Zbór pomennonicki w Rozgarcie]
+
[http://www.zulawy.info/mennonici_wiara.htm Mennonici na Żuławach, zulawy.info] [15.11.2014]<br/>
 +
[http://www.glospasleka.pl/index.php?id=news&idd=22747 Lech Słodownik, ''Żuławy Pasłęckie i mennonici'', glospasleka.pl] [15.11.2014]<br/>
 +
[http://historia-wyzynaelblaska.pl/elblag2.html Historia Wysoczyzny Elbląskiej] [15.11.2014]<br/>
 
<br/>
 
<br/>
 
+
[[Kategoria: Historia]] [[Kategoria: Mniejszości narodowe i etniczne]][[Kategoria:Kultura]] [[Kategoria:Migracje]] [[Kategoria: Powiat elbląski]] [[Kategoria: 1501-1600]]
[[Kategoria:Dzieje]] [[Kategoria: Historia]] [[Kategoria: Kolonizacja]] [[Kategoria: Kościoły i wyznania]] [[Kategoria: Kościoły protestanckie]] [[Kategoria: Mennonici]] [[Kategoria: Mniejszości narodowe i etniczne]] [[Kategoria: Holendrzy]]
 

Aktualna wersja na dzień 20:44, 21 mar 2015

Osadnictwo holenderskie – zjawisko obsadzania opuszczonych wsi przez kolonistów z Niderlandów zainicjowane w XVI stuleciu, obejmujące obszar Prus Królewskich i Książęcych.

Tradycyjny holenderski dom podcieniowy w Stalewie. Fot.Sławomir Milejski. Źródło: Commons Wikimedia [15.11.2014]
Stela na zabytkowym cmentarzu mennonitów w Stalewie. Fot. Aniceta. Źródło: Commons Wikimedia [15.11.2014]

Historia osadnictwa holenderskiego

Prusy, wyniszczone przez konflikty polsko-krzyżackie, musiały podnieść się z kryzysu. Szczególnie aktywnie zabiegali o to właściciele ziemscy, pragnący poprawić poziom swoich dochodów. Jedną z szans podbudowania gospodarki okazało się otwarcie granic przed holenderskimi przybyszami.

Osadnictwo na prawie holenderskim polegało na obsadzaniu ziemi leżącej odłogiem na zasadzie wieloletniej dzierżawy, umożliwiającej czerpanie z niej zysków, ale bez prawa własności gruntu. Koloniści mieli możliwość przekazania ziemi swoim spadkobiercom, a co ważne, korzystali z wolności osobistej. Atrakcyjnie przedstawiała się w tym kontekście perspektywa zasiedlenia wyludnionych ziem i zagospodarowanie znacznych połaci mokradeł.

Holenderscy emigranci przybywali do Prus motywowani nie tylko szansą na poprawę bytu czy finansowy sukces. Kryzys gospodarczy w Niderlandach, towarzyszący mu głód oraz prześladowania protestantów zmuszały rzesze ludności do opuszczenia kraju. W przypadku motywacji religijnej niebagatelne znaczenie odgrywał fakt, że znaczna część przybyłych do Prus osadników była mennonitami, reprezentantami wyznania protestanckiego. Główne zasady wiary mennonitów obejmowały chrzest w wieku 14 lat, zakaz używania i noszenia broni, sprawowania wysokich urzędów, składania przysięgi. Odrzucali oni instytucję kapłaństwa, tworząc własne zbory. Wierni kolegialnie dokonywali wyboru pastorów. Grzesznicy byli natomiast zagrożeni wykluczeniem z gminy. Mennonici nie uznawali służby wojskowej, co w późniejszym okresie stało się przyczyną opuszczenia przez nich Prus. Nastąpiło to po wydaniu w 1732 roku edyktu, nakazującego opuszczenie Prus przez mennonitów uciekających przed służbą wojskową. W 1789 roku kolejny edykt pozbawiał mennonitów prawa do dzierżawy oraz posiadania własnego majątku. 3 marca 1886 roku weszła w życie ustawa o obowiązkowej służbie wojskowej. Rozpoczęła się wówczas emigracja mennonitów do Ameryki Północnej i Rosji.

Kolonistów z Niderlandów nazywano Hollendrami, Holendrami, Olędrami. Jednak po pewnym czasie wymienione określenia były używane w stosunku do wszystkich kolonistów obsadzających ziemię na prawie holenderskim. Olędrami do połowy XIX wieku mogli być zatem Niemcy, Polacy, Czesi, Węgrzy czy Szkoci. Przybysze z Niderlandów byli przede wszystkim rolnikami i rzemieślnikami. Holendrzy byli specjalistami w zakresie melioracji i hodowli wysokomlecznych krów. Tworzyli grupę najzamożniejszych chłopów, ciesząc się dobrze funkcjonującym samorządem gromadzkim. Po rozbiorach Polski i przetasowaniach politycznych zaczynali stopniowo tracić swoje przywileje oraz odrębność. Wielu zdecydowało się na emigrację m.in. do Kanady. Wyjeżdżali na Ukrainę, a nawet Syberię. Szczególnie intensywnie o mennonitów zabiegały władze rosyjskie, oferujące niezwykle korzystne warunki. Wspólnoty holenderskie praktycznie zanikły do połowy XIX stulecia. W 1918 roku a terenie ówczesnego powiatu elbląskiego żyło 1820 potomków osadników z Niderlandów. Jednak ostatni mennonici opuścili omawiany obszar dopiero w 1945 roku.

Pierwsza osada holenderska została założona w okolicach Pasłęka. W 1454 roku przed Holendrami stanęła szansa zasiedlenia Żuław Gdańskich. W połowie XVI wieku zasiedlali oni podmiejskie dobra w okolicach Elbląga bez prawa zamieszkania na terenie miasta. W 1590 roku w mieście zaczęła funkcjonować pierwsza świątynia mennonitów (działała do 1900 roku), która mieściła się w zachowanej do czasów współczesnych, kamienicy Josta von Kampe.

Najliczniejsze przykłady osadnictwa holenderskiego zachowały się w powiecie elbląskim. Niezwykłą pozostałością po holenderskich osadnikach są bez wątpienia cmentarze, oryginalne domy podcieniowe oraz nieliczne zachowane do czasów współczesnych wiatraki. Nekropolie zachowały się m.in. w miejscowości Markusy, Złotnica, Rozgart, Jezioro, Wikrowo, Węgły, Żurawiec, Tropy, Kępniewo.

Zobacz też

Cmentarz mennonicki w Jeziorze
Cmentarz mennonicki w Kępniewie
Cmentarz mennonicki w Markusach
Cmentarz mennonicki w Rozgarcie
Cmentarz mennonicki w Stalewie
Cmentarz mennonicki w Wikrowie
Dom podcieniowy w Rozgarcie
Zbór pomennonicki w Rozgarcie

Bibliografia

Joć Iwona, Mennonici. Opowieść o pracy i wierze, "Pomerania", 2007, nr 9, s. 23–25.
Klassen Peter J., Ojczyzna dla przybyszów: wprowadzenie do historii mennonitów w Polsce i Prusach, tłum. Aleksandra Borodin, Warszawa 2002.
Klim Roman, Mennonici w Polsce, "Jantarowe Szlaki", 1997, nr 2, s.6–9.
Kzik Edmund, Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiślanych w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku, Gdańsk 1994.
Domino Jan, Domy podcieniowe na Żuławach elbląskich i Wysoczyźnie Elbląskiej [10.11.2014]
Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego w Polsce [10.11.2014]
Mennonici w Elblągu, historia.bibliotekaelblaska.pl [15.11.2014]
Mennonici na Żuławach, zulawy.info [15.11.2014]
Lech Słodownik, Żuławy Pasłęckie i mennonici, glospasleka.pl [15.11.2014]
Historia Wysoczyzny Elbląskiej [15.11.2014]