Państwowe Gospodarstwa Rolne (PGR): Różnice pomiędzy wersjami

Z Encyklopedia Warmii i Mazur
Skocz do: nawigacja, szukaj
[wersja nieprzejrzana][wersja zweryfikowana]
(Bibliografia)
 
(Nie pokazano 10 wersji utworzonych przez 2 użytkowników)
Linia 1: Linia 1:
''' Państwowe Gospodarstwa Rolne (PGR)''' – duże, socjalistyczne przedsiębiorstwa rolne będące własnością państwową, działały na zasadach pełnego lub ograniczonego rozrachunku gospodarczego. Powstały w 1949 r. w wyniku połączenia Państwowych Nieruchomości Ziemskich, Państwowych Zakładów Chowu Koni i Państwowych zakładów Hodowli Roślin oraz zagospodarowania ziemi opuszczonej <ref> ''Słownik wiedzy obywatelskiej''. 1971. PWN, Warszawa, s. 305 </ref>.<br/>
+
''' Państwowe Gospodarstwa Rolne (PGR)''' – duże, socjalistyczne przedsiębiorstwa rolne będące własnością państwową, działały na zasadach pełnego lub ograniczonego rozrachunku gospodarczego. Powstały w 1949 r. w wyniku połączenia Państwowych Nieruchomości Ziemskich, Państwowych Zakładów Chowu Koni i Państwowych Zakładów Hodowli Roślin oraz zagospodarowania ziemi opuszczonej<ref> ''Słownik wiedzy obywatelskiej''. 1971. PWN, Warszawa, s. 305</ref>. W 1976 r. nazwa Państwowych Gospodarstw Rolnych została zmieniona na Państwowe Przedsiębiorstwa Gospodarki Rolnej (PPGR) <ref> Encyklopedia popularna. 1982. PWN, Warszawa, s. 565 </ref>.<br/>
 
== Ogólna charakterystyka ==
 
== Ogólna charakterystyka ==
W 1950 r. PGR gospodarowały na ok. 2,2 mln ha, natomiast w 1969 r. zajmowały prawie 2,7 mln ha. W 1969 r. istniało 6110 PGR, zgrupowanych w 3775 przedsiębiorstwach (gospodarstwa samodzielne, gospodarstwa wielkoobiektowe, kombinaty). Przeciętna wielkość gospodarstwa w tym czasie wynosiła 459 ha użytków rolnych. Najwięcej PGR było w ówczesnych województwach:
+
W 1950 r. PGR gospodarowały na ok. 2,2 mln ha, natomiast w 1969 r. zajmowały prawie 2,7 mln ha. W 1969 r. istniało 6110 PGR, zgrupowanych w 3775 przedsiębiorstwach (gospodarstwa samodzielne, gospodarstwa wielkoobiektowe, kombinaty). Przeciętna wielkość gospodarstwa w tym czasie wynosiła 459 ha użytków rolnych. Najwięcej PGR było w ówczesnych województwach: wrocławskim, koszalińskim, szczecińskim, gdańskim i olsztyńskim.
wrocławskim, koszalińskim, szczecińskim, gdańskim i olsztyńskim.
 
  
 
Do głównych zadań PGR należały:
 
Do głównych zadań PGR należały:
* produkcja towarowa, zwłaszcza zboża, mięsa i mleka,
+
* produkcja towarowa, zwłaszcza zboża, mięsa i mleka
* Produkcja wysoko kwalifikowanego materiału nasiennego i zwierząt zarodowych,
+
* produkcja wysoko kwalifikowanego materiału nasiennego i zwierząt zarodowych
* rozwój przemysłu rolnego - suszarnictwo pasz, przetwórstwo ziemniaków i innych płodów rolnych,
+
* rozwój przemysłu rolnego - suszarnictwo pasz, przetwórstwo ziemniaków i innych płodów rolnych
* zagospodarowanie gruntów Państwowego Fundusz Ziemi.63
+
* zagospodarowanie gruntów Państwowego Fundusz Ziemi
W pierwszych latach działalności Państwowe Gospodarstwa Rolne, w rezultacie przejęcia dużego areału ziemi opuszczonej i zaniedbanej, braku podstawowych środków produkcji, niskiego stanu inwentarza, braku wykwalifikowanych robotników oraz kadry inżynieryjno-technicznej oraz niekorzystnych warunków ekonomicznych, produkowały niewiele i były deficytowe <ref>''Słownik wiedzy obywatelskiej''. 1971. PWN, Warszawa, s. 306 </ref>.<br/>
+
* upowszechnianie postępu w całym rolnictwie
 +
W pierwszych latach działalności Państwowe Gospodarstwa Rolne w rezultacie przejęcia dużego areału ziemi opuszczonej i zaniedbanej, braku podstawowych środków produkcji, niskiego stanu inwentarza, braku wykwalifikowanych robotników oraz kadry inżynieryjno-technicznej i niekorzystnych warunków ekonomicznych produkowały niewiele i były deficytowe<ref>''Słownik wiedzy obywatelskiej''. 1971. PWN, Warszawa, s. 306 </ref>.
  
== Znaczenie dla regionu ==
+
Transformacja systemowa zapoczątkowana w 1989 r. w Polsce, związana z wprowadzeniem zasad gospodarki rynkowej, spowodowała duże  zmiany w organizacji i ekonomii polskich przedsiębiorstw państwowych. Zmiany te szczególnie dotkliwie odczuła rolnictwo, a także Państwowe Gospodarstwa Rolne. Pomimo, że z poprzedniego systemu wyszły one ze znacznym majątkiem produkcyjnym, ale z przyczyn obiektywnych (np. zła lokalizacja obiektów przetwórstwa w stosunku do bazy surowcowej), jak i subiektywnych (np. bierne lub nieudolne zarządzanie) majątek ten nie zawsze był racjonalnie wykorzystywany. PGR pozbawione dotychczasowych dotacji, obciążone dodatkowo ogromnymi kosztami gospodarki mieszkaniowej, posiadające duże zatrudnienie okazały się w 90% niezdolne do samodzielnego dostosowania do wymogów gospodarki rynkowej. W rezultacie w latach 1990-1992 gwałtownie pogorszyła się ich sytuacja finansowo-ekonomiczna, spadła produkcja, lawinowo rosło zadłużenie, duża część pracowników została zwolniona z pracy, pojawiły się grunty odłogowane, w wielu gospodarstwach rozpoczęły się egzekucje komornicze<ref> Rzeszutek J. 2013. ''Działalność Oddziału Terenowego Agencji Nieruchomości Rolnych w Olsztynie.'' w: ''Przemiany w rolnictwie i na obszarach wiejskich z udziałem Agencji Nieruchomości Rolnych na przykładzie województwa warmińsko-mazurskiego'', pod red. R. Marks-Bielskiej i R. Kisiela. Wyd. UWM, Olsztyn </ref>.
  
<br/>
+
W celu przyspieszenia przystosowania wielkotowarowej gospodarki rolnej do nowych warunków 19 października 1991 r. Sejm przyjął ustawę o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa oraz zmianie niektórych ustaw <ref> Marks-Bielska R., Kisiel R. 2003. Wieś i rolnictwo w okresie transformacji systemowej (1989-2000) ze szczególnym uwzględnieniem przekształceń rolnictwa państwowego, Wyd. MALT-ART-GRAF Jezierski, Olsztyn </ref>. Ustawą tą wprowadzono do gospodarki polskiej nowe reguły odnoszące się do nieruchomości znajdujących się w zarządzie państwowych jednostek organizacyjnych, wchodzących w skład Państwowego Funduszu Ziemi oraz przejmowanych na własność Skarbu Państwa na podstawie decyzji administracyjnych lub z innych tytułów. Sprecyzowano pojęcie państwowych przedsiębiorstw gospodarki rolnej, a także reguły ich restrukturyzacji zgodnie z przyjętą procedurą prawną. Podmiotem realizującym przepisy tej ustawy została państwowa osoba prawna, wykonująca prawa własności i inne prawa rzeczowe w imieniu skarbu Państwa, nazwana Agencją Własności Rolnej Skarbu Państwa (AWRSP), później przekształcona w Agencję Nieruchomości Rolnych (ANR)<ref> Spychalski G. 1999. ''Przekształcenia rolnictwa państwowego w Polsce w okresie transformacji systemowej (1990-1998)''. Wyd. AR w Szczecinie, Szczecin</ref>.
== Bibliografia ==
+
 
 +
== Państwowe Gospodarstwa Rolne w województwie warmińsko-mazurskim ==
 +
Na obszarze aktualnego [[województwo warmińsko-mazurskie|województwa warmińsko-mazurskiego]] na początku 1990 r. istniało ponad 100 dużych wieloobiektowych przedsiębiorstw i kombinatów rolnych. W wyniku zarówno "oddolnych", jak i "odgórnych" nacisków na dyrekcje przedsiębiorstw wiele uległo podziałowi na mniejsze jednostki, w związku z czym liczba ich wzrosła do 270. Podziały te w dużej części były skutkiem niekorzystnego wyniku finansowego jaki odnotowano w 1991 r., wówczas to niewiele ponad 10% tych gospodarstw uzyskało dodatni wynik finansowy. Pomimo iż rok wcześniej prawie wszystkie PGR-y wykazały dodatnie wyniki finansowe, to z reguły tzw. zyski "papierowe" wyliczone wskutek inflacyjnego przeliczenia inwentarza żywego i zapasów. Sytuacja taka miała negatywny wpływ na sytuację finansową tych przedsiębiorstw w kolejnym następnym, ponieważ wysokie zyski uprawniały załogi do naliczania funduszu premiowego, na wypłatę którego należało zaciągać dodatkowe kredyty. Ponadto pogarszające się równolegle warunki gospodarowania (susza, dekoniunktura w rolnictwie, tzw. zatory płatnicze itp.) sprawiły, że w 1992 r. prawie 80% PGR w województwie utraciło płynność finansową.
 +
Następstwem tego było zaprzestanie spłaty zobowiązań, utrata zdolności kredytowej oraz problemy bieżącego finansowania działalności gospodarczej.
 +
 
 +
W wielu gospodarstwach następowała wysprzedaż majątku obrotowego, głównie inwentarza żywego, maszyn oraz środków transportowych. W znacznej liczbie jednostek po raz pierwszy pojawili się komornicy wszczynając egzekucje. W związku z trudną sytuacją ekonomiczną PGR podjęto decyzję o ich przekształceniach własnościowych. Do wykonania przekształceń z dniem 1 stycznia 1992 r. powołano na mocy ustawy z 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa Agencję Własności Rolnej Skarbu Państwa (AWRSP). Jednak jej odziały terenowe zostały utworzone dopiero w marcu 1992 r. Oddział Terenowy Agencji w Olsztynie utworzony został 18 marca 1992 r. Obszar aktualnego woj. warmińsko-mazurskiego znajdował się w zasięgu działania czterech oddziałów terenowych AWRSP, tj. olsztyńskiego, suwalskiego, elbląskiego i bydgoskiego. Od 01.04.1998 r. na mocy zarządzenia Prezesa AWRSP cały obszar woj. warmińsko-mazurskiego i podlaskiego jest w zasięgu działania Oddziału Terenowego AWRSP (obecnie ANR) w Olsztynie.
  
<br/>
+
Zadania w zakresie przekształceń własnościowych w sektorze rolnictwa aktualnie realizuje na terenie dwóch województw: warmińsko-mazurskiego i podlaskiego, przy czym do końca 2002 r. wykonywał je przy pomocy dwóch Filii: w Elblągu i Suwałkach, a aktualnie jednej – w Suwałkach. Na terenie obecnego województwa warmińsko-mazurskiego przejęto do Zasobu WRSP mienie 270 byłych PGR. Grunty przejmowane do Zasobu WRSP pochodziły z różnych źródeł (m.in. z PGR, z PFZ i z innych tytułów) o łącznej powierzchni ponad 934,4 tys. ha, z których 79,5% to grunty popegeerowskie. Wraz z  gruntem ANR przejęła budynki, budowle, majątek obrotowy a także mieszkania zakładowe z infrastrukturą osiedlową m.in. kotłownie, hydrofornie, oczyszczalnie ścieków, szamba, stacje trafo, linie energetyczne, świetlice osiedlowe). Proces przejmowania PGR do Zasobu WRSP zakończono w 1993 r. Jedynie gospodarstwa będące w upadłości ostatecznie zostały przejęte w 1994 r.<ref> Rzeszutek J. 2013. ''Działalność Oddziału Terenowego Agencji Nieruchomości Rolnych w Olsztynie.'' w: ''Przemiany w rolnictwie i na obszarach wiejskich z udziałem Agencji Nieruchomości Rolnych na przykładzie województwa warmińsko-mazurskiego'', pod red. R. Marks-Bielskiej i R. Kisiela. Wyd. UWM, Olsztyn </ref>.<br/>
 
{{Przypisy}}
 
{{Przypisy}}
 
<references/>
 
<references/>
 +
== Bibliografia ==
 +
''Encyklopedia popularna''. 1982. PWN, Warszawa.<br/>
 +
Marks-Bielska R., Kisiel R. 2003. ''Wieś i rolnictwo w okresie transformacji systemowej (1989-2000) ze szczególnym uwzględnieniem przekształceń rolnictwa państwowego'', Wyd. MALT-ART-GRAF Jezierski, Olsztyn.<br/>
 +
Rzeszutek J. 2013. ''Działalność Oddziału Terenowego Agencji Nieruchomości Rolnych w Olsztynie.'' w: ''Przemiany w rolnictwie i na obszarach wiejskich z udziałem Agencji Nieruchomości Rolnych na przykładzie województwa warmińsko-mazurskiego'', pod red. R. Marks-Bielskiej i R. Kisiela. Wyd. UWM, Olsztyn.<br/>
 +
''Słownik wiedzy obywatelskiej.'' 1971. PWN, Warszawa.<br/>
 +
Spychalski G. 1999. ''Przekształcenia rolnictwa państwowego w Polsce w okresie transformacji systemowej (1990-1998)''. Wyd. AR w Szczecinie, Szczecin.<br/>
 +
 
<br/>
 
<br/>
[[Kategoria:Gospodarka]] [[Kategoria:Rolnictwo]]<br />
+
[[Kategoria:Gospodarka]] [[Kategoria:Rolnictwo]] [[Kategoria: 1945-1989]]<br />

Aktualna wersja na dzień 15:24, 21 mar 2015

Państwowe Gospodarstwa Rolne (PGR) – duże, socjalistyczne przedsiębiorstwa rolne będące własnością państwową, działały na zasadach pełnego lub ograniczonego rozrachunku gospodarczego. Powstały w 1949 r. w wyniku połączenia Państwowych Nieruchomości Ziemskich, Państwowych Zakładów Chowu Koni i Państwowych Zakładów Hodowli Roślin oraz zagospodarowania ziemi opuszczonej[1]. W 1976 r. nazwa Państwowych Gospodarstw Rolnych została zmieniona na Państwowe Przedsiębiorstwa Gospodarki Rolnej (PPGR) [2].

Ogólna charakterystyka

W 1950 r. PGR gospodarowały na ok. 2,2 mln ha, natomiast w 1969 r. zajmowały prawie 2,7 mln ha. W 1969 r. istniało 6110 PGR, zgrupowanych w 3775 przedsiębiorstwach (gospodarstwa samodzielne, gospodarstwa wielkoobiektowe, kombinaty). Przeciętna wielkość gospodarstwa w tym czasie wynosiła 459 ha użytków rolnych. Najwięcej PGR było w ówczesnych województwach: wrocławskim, koszalińskim, szczecińskim, gdańskim i olsztyńskim.

Do głównych zadań PGR należały:

  • produkcja towarowa, zwłaszcza zboża, mięsa i mleka
  • produkcja wysoko kwalifikowanego materiału nasiennego i zwierząt zarodowych
  • rozwój przemysłu rolnego - suszarnictwo pasz, przetwórstwo ziemniaków i innych płodów rolnych
  • zagospodarowanie gruntów Państwowego Fundusz Ziemi
  • upowszechnianie postępu w całym rolnictwie

W pierwszych latach działalności Państwowe Gospodarstwa Rolne w rezultacie przejęcia dużego areału ziemi opuszczonej i zaniedbanej, braku podstawowych środków produkcji, niskiego stanu inwentarza, braku wykwalifikowanych robotników oraz kadry inżynieryjno-technicznej i niekorzystnych warunków ekonomicznych produkowały niewiele i były deficytowe[3].

Transformacja systemowa zapoczątkowana w 1989 r. w Polsce, związana z wprowadzeniem zasad gospodarki rynkowej, spowodowała duże zmiany w organizacji i ekonomii polskich przedsiębiorstw państwowych. Zmiany te szczególnie dotkliwie odczuła rolnictwo, a także Państwowe Gospodarstwa Rolne. Pomimo, że z poprzedniego systemu wyszły one ze znacznym majątkiem produkcyjnym, ale z przyczyn obiektywnych (np. zła lokalizacja obiektów przetwórstwa w stosunku do bazy surowcowej), jak i subiektywnych (np. bierne lub nieudolne zarządzanie) majątek ten nie zawsze był racjonalnie wykorzystywany. PGR pozbawione dotychczasowych dotacji, obciążone dodatkowo ogromnymi kosztami gospodarki mieszkaniowej, posiadające duże zatrudnienie okazały się w 90% niezdolne do samodzielnego dostosowania do wymogów gospodarki rynkowej. W rezultacie w latach 1990-1992 gwałtownie pogorszyła się ich sytuacja finansowo-ekonomiczna, spadła produkcja, lawinowo rosło zadłużenie, duża część pracowników została zwolniona z pracy, pojawiły się grunty odłogowane, w wielu gospodarstwach rozpoczęły się egzekucje komornicze[4].

W celu przyspieszenia przystosowania wielkotowarowej gospodarki rolnej do nowych warunków 19 października 1991 r. Sejm przyjął ustawę o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa oraz zmianie niektórych ustaw [5]. Ustawą tą wprowadzono do gospodarki polskiej nowe reguły odnoszące się do nieruchomości znajdujących się w zarządzie państwowych jednostek organizacyjnych, wchodzących w skład Państwowego Funduszu Ziemi oraz przejmowanych na własność Skarbu Państwa na podstawie decyzji administracyjnych lub z innych tytułów. Sprecyzowano pojęcie państwowych przedsiębiorstw gospodarki rolnej, a także reguły ich restrukturyzacji zgodnie z przyjętą procedurą prawną. Podmiotem realizującym przepisy tej ustawy została państwowa osoba prawna, wykonująca prawa własności i inne prawa rzeczowe w imieniu skarbu Państwa, nazwana Agencją Własności Rolnej Skarbu Państwa (AWRSP), później przekształcona w Agencję Nieruchomości Rolnych (ANR)[6].

Państwowe Gospodarstwa Rolne w województwie warmińsko-mazurskim

Na obszarze aktualnego województwa warmińsko-mazurskiego na początku 1990 r. istniało ponad 100 dużych wieloobiektowych przedsiębiorstw i kombinatów rolnych. W wyniku zarówno "oddolnych", jak i "odgórnych" nacisków na dyrekcje przedsiębiorstw wiele uległo podziałowi na mniejsze jednostki, w związku z czym liczba ich wzrosła do 270. Podziały te w dużej części były skutkiem niekorzystnego wyniku finansowego jaki odnotowano w 1991 r., wówczas to niewiele ponad 10% tych gospodarstw uzyskało dodatni wynik finansowy. Pomimo iż rok wcześniej prawie wszystkie PGR-y wykazały dodatnie wyniki finansowe, to z reguły tzw. zyski "papierowe" wyliczone wskutek inflacyjnego przeliczenia inwentarza żywego i zapasów. Sytuacja taka miała negatywny wpływ na sytuację finansową tych przedsiębiorstw w kolejnym następnym, ponieważ wysokie zyski uprawniały załogi do naliczania funduszu premiowego, na wypłatę którego należało zaciągać dodatkowe kredyty. Ponadto pogarszające się równolegle warunki gospodarowania (susza, dekoniunktura w rolnictwie, tzw. zatory płatnicze itp.) sprawiły, że w 1992 r. prawie 80% PGR w województwie utraciło płynność finansową. Następstwem tego było zaprzestanie spłaty zobowiązań, utrata zdolności kredytowej oraz problemy bieżącego finansowania działalności gospodarczej.

W wielu gospodarstwach następowała wysprzedaż majątku obrotowego, głównie inwentarza żywego, maszyn oraz środków transportowych. W znacznej liczbie jednostek po raz pierwszy pojawili się komornicy wszczynając egzekucje. W związku z trudną sytuacją ekonomiczną PGR podjęto decyzję o ich przekształceniach własnościowych. Do wykonania przekształceń z dniem 1 stycznia 1992 r. powołano na mocy ustawy z 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa Agencję Własności Rolnej Skarbu Państwa (AWRSP). Jednak jej odziały terenowe zostały utworzone dopiero w marcu 1992 r. Oddział Terenowy Agencji w Olsztynie utworzony został 18 marca 1992 r. Obszar aktualnego woj. warmińsko-mazurskiego znajdował się w zasięgu działania czterech oddziałów terenowych AWRSP, tj. olsztyńskiego, suwalskiego, elbląskiego i bydgoskiego. Od 01.04.1998 r. na mocy zarządzenia Prezesa AWRSP cały obszar woj. warmińsko-mazurskiego i podlaskiego jest w zasięgu działania Oddziału Terenowego AWRSP (obecnie ANR) w Olsztynie.

Zadania w zakresie przekształceń własnościowych w sektorze rolnictwa aktualnie realizuje na terenie dwóch województw: warmińsko-mazurskiego i podlaskiego, przy czym do końca 2002 r. wykonywał je przy pomocy dwóch Filii: w Elblągu i Suwałkach, a aktualnie jednej – w Suwałkach. Na terenie obecnego województwa warmińsko-mazurskiego przejęto do Zasobu WRSP mienie 270 byłych PGR. Grunty przejmowane do Zasobu WRSP pochodziły z różnych źródeł (m.in. z PGR, z PFZ i z innych tytułów) o łącznej powierzchni ponad 934,4 tys. ha, z których 79,5% to grunty popegeerowskie. Wraz z gruntem ANR przejęła budynki, budowle, majątek obrotowy a także mieszkania zakładowe z infrastrukturą osiedlową m.in. kotłownie, hydrofornie, oczyszczalnie ścieków, szamba, stacje trafo, linie energetyczne, świetlice osiedlowe). Proces przejmowania PGR do Zasobu WRSP zakończono w 1993 r. Jedynie gospodarstwa będące w upadłości ostatecznie zostały przejęte w 1994 r.[7].

Przypisy

  1. Słownik wiedzy obywatelskiej. 1971. PWN, Warszawa, s. 305
  2. Encyklopedia popularna. 1982. PWN, Warszawa, s. 565
  3. Słownik wiedzy obywatelskiej. 1971. PWN, Warszawa, s. 306
  4. Rzeszutek J. 2013. Działalność Oddziału Terenowego Agencji Nieruchomości Rolnych w Olsztynie. w: Przemiany w rolnictwie i na obszarach wiejskich z udziałem Agencji Nieruchomości Rolnych na przykładzie województwa warmińsko-mazurskiego, pod red. R. Marks-Bielskiej i R. Kisiela. Wyd. UWM, Olsztyn
  5. Marks-Bielska R., Kisiel R. 2003. Wieś i rolnictwo w okresie transformacji systemowej (1989-2000) ze szczególnym uwzględnieniem przekształceń rolnictwa państwowego, Wyd. MALT-ART-GRAF Jezierski, Olsztyn
  6. Spychalski G. 1999. Przekształcenia rolnictwa państwowego w Polsce w okresie transformacji systemowej (1990-1998). Wyd. AR w Szczecinie, Szczecin
  7. Rzeszutek J. 2013. Działalność Oddziału Terenowego Agencji Nieruchomości Rolnych w Olsztynie. w: Przemiany w rolnictwie i na obszarach wiejskich z udziałem Agencji Nieruchomości Rolnych na przykładzie województwa warmińsko-mazurskiego, pod red. R. Marks-Bielskiej i R. Kisiela. Wyd. UWM, Olsztyn

Bibliografia

Encyklopedia popularna. 1982. PWN, Warszawa.
Marks-Bielska R., Kisiel R. 2003. Wieś i rolnictwo w okresie transformacji systemowej (1989-2000) ze szczególnym uwzględnieniem przekształceń rolnictwa państwowego, Wyd. MALT-ART-GRAF Jezierski, Olsztyn.
Rzeszutek J. 2013. Działalność Oddziału Terenowego Agencji Nieruchomości Rolnych w Olsztynie. w: Przemiany w rolnictwie i na obszarach wiejskich z udziałem Agencji Nieruchomości Rolnych na przykładzie województwa warmińsko-mazurskiego, pod red. R. Marks-Bielskiej i R. Kisiela. Wyd. UWM, Olsztyn.
Słownik wiedzy obywatelskiej. 1971. PWN, Warszawa.
Spychalski G. 1999. Przekształcenia rolnictwa państwowego w Polsce w okresie transformacji systemowej (1990-1998). Wyd. AR w Szczecinie, Szczecin.