Purda

Purda
Kościół w Purdzie. Fot. Mieczysław Kalski
Rodzaj miejscowości	wieś gminna
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	olsztyński
Gmina	Purda
Liczba ludności (2010)	751
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Purda
Położenie na mapie Polski Purda
{{#invoke:Koordynaty|szablon}}

Purda (niem. Gross Purden) – wieś gminna położona w województwie warmińsko–mazurskim, w powiecie olsztyńskim, w gminie Purda, siedziba władz gminy. W latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa olsztyńskiego. Wieś w 2010 roku liczyła 751 mieszkańców . Obecnie funkcję sołtysa sprawuje Agnieszka Kincel.

Położenie

Wieś położona jest na Pojezierzu Olsztyńskim, 20 km na południowy wschód od Olsztyna.

Dzieje miejscowości

Wieś została założona przez kapitułę warmińską w głębi puszczy na mocy przywileju lokacyjnego z 1384 roku. Odbiorcą nadania był zasadźca Johannes von Rozergenaw. Staropruska nazwa osady została zapożyczona od funkcjonującej tu wcześniej nazwy jeziora Purda, podobnie jak nazwa lokowanej dziesięć lat wcześniej osady pszczelarskiej Purdka, właściwie Mała Purda. Z czasem dla odróżnienia zaistniała potrzeba dodania do nazwy Purda przymiotnika Wielka.

W swym przywileju lokacyjnym Purda otrzymała 70 łanów, a więc więcej niż jakakolwiek w tej okolicy. Cały obszar był zalesiony. W przywileju nie wspomniano o budowie kościoła, jednak w 1419 roku pojawił się proboszcz, a zatem prawdopodobnie ok. 1400 roku zbudowano pierwszą drewnianą świątynię. W 1503 roku został odnowiony przywilej lokacyjny, w którym pojawiła się już informacja o łanach przeznaczonych na uposażenie kościoła. W tym czasie w Purdzie mieszkało pięciu pszczelarzy.

Na początku wojny trzynastoletniej Purda została zniszczona przez Krzyżaków. Nowy murowany kościół został wzniesiony w 2. połowie XV wieku. Świątynia została rozbudowana i konsekrowana w 1580 roku przez biskupa Marcina Kromera.

W zakończeniu wojny polsko-krzyżackiej z lat 1519–1521 do Purdy masowo zaczęli napływać polscy osadnicy z obszaru Mazowsza. Kościół kierowany był przez polskich proboszczów. W 1582 roku proboszczem był Marcin Kołakowski. Jako nauczyciel szkoły parafialnej pracował niejaki Kilian z Chorzel. W 1590 roku Bartłomiej Grabowski wybudował młyn na rzece Kośnie.

W 1656 roku Purda miała dwóch sołtysów, składała się z 22 gospodarstw chłopskich i 2 karczem. Według danych z lat 1750–1787 jedna karczma należała do Antoniego Badyńskiego – właściciela majątku w Marunach, Pajtunach, Wałach, a następnie do jego syna Jana Zygmunta. Według spisu majątkowego przygotowanego po zaborze Warmii przez Prusy Purda składała się z 32 gospodarstw chłopskich, a parafia posiadała 5 łanów ziemi. We wsi pracował kowal, krawiec, garncarz, szewc, kołodziej. W 1820 roku Purda liczyła 351 mieszkańców oraz 58 chałup. Kilkanaście lat później miejscowość składała się z 65 chałup zamieszkanych przez 409 osób.

Od 1800 roku w wiejskiej szkole parafialnej zatrudniono nauczyciela Macieja Fremkowskiego. W 1825 roku do placówki uczęszczało 134 dzieci – żadne z nich nie znało języka niemieckiego. W 1894 roku Purda była zamieszkana przez 833 osoby. Do wsi należał młyn wodny. Miejsce, w którym był zlokalizowany, nazwano Zapurdką. Przy młynie znajdowała się młynarzówka, a później dwa budynki mieszkalne. W 1836 roku do wsi zaliczano też podleśniczówkę. Prawdopodobnie w roku 1902 powstała w Purdzie straż ogniowa.

Purda bez wątpienia należała do większych ośrodków polskiego życia na Warmii. Ksiądz Józef Osiński oraz organista Paweł Ciecierski w 1863 roku przez kilka miesięcy udzielali schronienia polskim powstańcom. W pierwszych latach XX wieku w miejscowej szkole zajęcia prowadzono wyłącznie w języku niemieckim. W okresie międzywojennym 27 mieszkańców należało do Związku Polaków w Niemczech. Podczas plebiscytu 1920 roku za Polską oddano 192 a za Niemcami 389 głosów.

W 1930 roku uruchomiona została polska szkoła, w której nauczali: Paweł Jasiek (1930–1931), Mieczysław Oelberg (1931-1935), Piotr Galusik (1935–1936), Tadeusz Pezała (1936–1939), który zmarł w 1942 roku w obozie koncentracyjnym Sachsenhausen. Przy szkole istniała niewielka biblioteka polska, działał także chór dziecięcy i świetlica. W 1931 roku Agata Sendrowska zorganizowała polskie przedszkole. Prowadziła również drużynę harcerską. W 1939 roku Purda była zamieszkana przez 820 osób.

Obecnie w Purdzie istnieje apteka, przychodnia lekarska, posterunek policji, bank, piekarnia, jednostka Ochotniczej Straży Pożarnej.

Szkolnictwo

W miejscowości działa przedszkole, szkoła podstawowa oraz gimnazjum.

Kultura

W Purdzie działa Gminna Biblioteka Publiczna. Największym projektem promocyjnym wsi i gminy jest Warmiński Kiermas Tradycji, Dialogu i Zabawy. Urząd Gminy Purda był jednym ze współorganizatorów kilku edycji Olsztyńskiego Lata Artystycznego (m.in. w latach 2008, 2009, 2010). Na terenie wsi zorganizowano również warsztaty tańców tradycyjnych w ramach Laboratorium Tradycji, będącego częścią Festiwalu „Atlantyda Północy”. Mieszkańcy gminy brali też udział w konkursie fotograficznym "Jesienna impresja z powiatu olsztyńskiego".

Religia

We wsi znajduje się siedziba lokalnej parafii rzymskokatolickiej. Wieś i gmina znajdują się także na terenie parafii greckokatolickiej w Olsztynie.

Ludzie związani z miejscowością

• Edward Cyfus (ur. 1949) – gawędziarz, popularyzator gwary i kultury warmińskiej, pisarz, muzyk
• Piotr Galusik (1914–1939) – nauczyciel szkół polskich w Niemczech, kierownik Prywatnej Katolickiej Szkoły Powszechnej w Purdzie
• Jadwiga Gnatowska (1917–?) – przedszkolanka polskich ochronek na Warmii, działaczka harcerska i kulturalno-oświatowa
• Jan Jabłoński – duchowny katolicki, współautor modlitewnika polskiego, redaktor polskiego pisma Warmiak, w latach 1892-1902 był proboszczem w Purdzie
• Paweł Jasiek (1908–1982) – nauczyciel, poeta, działacz oświatowy, nauczyciel szkół polskich w Niemczech, kierownik Prywatnej Katolickiej Szkoły Powszechnej w Purdzie, organizator szkolnictwa polskiego i bibliotek na Warmii,

kierownik Polsko-Katolickiego Towarzystwa Szkolnego na Warmię

• Maria Kensbok (1917-2013) - propagatorka polskości na Warmii, wychowawczyni przedszkolna, działaczka harcerska, działaczka Związku Polaków w Niemczech
• Jerzy Laskowski (ur. 1959) – samorządowiec, wójt gminy Purda
• Mieczysław Oelberg (1901–1973) – nauczyciel szkół polskich w Niemczech, kierownik szkoły polskiej w Purdzie, nauczyciel szkół zawodowych
• Tadeusz Pezała (1913–1942) – nauczyciel
• Agata Sendrowska (1911–?) – wychowawczyni przedszkoli polskich
• Bernard Żbik (1874–1940) – folklorysta, poeta, działacz warmiński

Zabytki

• kościół pw. św. Michała
• zabytkowa remizka strażacka
• budynek dawnej szkoły
• kilka drewnianych chałup
• trzy zabytkowe kapliczki przydrożne
• budynek plebanii z XIX wieku
• zabytkowy cmentarz
• zabytkowy budynek leśniczówki z zabudową gospodarczą

Bibliografia

Przewodnik turystyczny po gminie Purda, Purda 2013.
Statistisch-Topographisches Adreß-Handbuch von Ostpreussen, Commission bei Wilhelm Koch, Königsberg 1857.
Warmia i Mazury. Przewodnik ilustrowany, red. Marcin Kuleszo, Barbara Wojczulanis, Olsztyn 2001.
Strona Gminy Purda [12.11.2013]
Wojewódzka Ewidencja Zabytków [12.11.2013]
Bank Danych Lokalnych GUS [12.11.2013]
Verwaltungsgeschichte [12.11.2013]