Elementy ozdobne chat drewnianych

Budownictwo ludowe
typ obiektu:	elementy ozdobne chat drewnianych
lokalizacja:	chaty drewniane na Warmii i Mazurach
datacja:	do końca XIX w.

Elementy ozdobne chat drewnianych – zdobienia drewniane oraz metalowe na budynkach mieszkalnych.

Wozownia przy karczmie z ozdobnym pazdurem w Muzeum Budownictwa Ludowego Parku Etnograficznym w Olsztynku.
Autor: Piotr Marynowski. Źródło: Commons Wikimedia [07.12.2013]

Chałupa z Nowego Kawkowa ze szczytówkami w Muzeum Budownictwa Ludowego Parku Etnograficznym w Olsztynku.
Autor: Piotr Marynowski. Źródło: Commons Wikimedia [07.12.2013]

Występowanie

Elementy ozdobne spotykane są w chatach warmińskich i mazurskich.

Ozdoby dachowe

• Pazdur – zdobiona pionowa deska biegnąca od szczytu dachu i wzmacniająca dwie szczytówki. Wcześniej była to solidna belka, która pełniła funkcję konstrukcyjną i zdobniczą, a jej rzeźbiona część wystawała nawet do kilkudziesięciu cm ponad szczyt dachu. Z czasem pazdur stał się zdobieniem charakterystycznym tylko dla terenu Warmii i Mazur.

• Śparogi – inaczej szparogi, szczytówki, wietrznice, wiatrownice lub zapożyczone z języka niemieckiego windbret, windłata. Dwie deski równoległe do krokwi, leżące na brzegu dachu i zabezpieczające jego poszycie ze słomy lub trzciny. Na terenie Warmii i Mazur deski te były zazwyczaj równo przycięte nie wystawały poza konstrukcję dachu jak np. na Kurpiach czy Podlasiu. Czasami jednak można spotkać profilowane deski wiatrownic.

Ozdoby szczytowe

• Deskowanie w "jodełkę" – deski ułożone parami po obu stronach pazdura w sposób równoległy do krokwi.

• Podział szczytu na dwie poziome części – górny trójkąt i dolny trapez. W obu częściach można było dowolnie zmieniać deskowanie – pionowe, poziome, skośne, w kwadraty lub w "jodełkę".

Ozdabianie ścian zewnętrznych

W budownictwie drewnianym na Warmii i Mazurach nie tynkowano i nie malowano ścian zewnętrznych, pozostawiając widoczną strukturę drewna. Wyjątek stanowiły domy stawiane w konstrukcji szachulcowej, których ściany były tynkowane i malowane jednolicie wapnem lub glinką.

Ozdoby drzwi i okien

• Drzwi wejściowe – jako wizytówka domu najczęściej były masywne, mogły być proste, skromne bez elementów zdobniczych w kolorze pociemniałego drewna albo malowane, np. w kolorze ciemnej zieleni. Drzwi mogły być również ozdobione owalnymi odrzwiami wypełnionymi m.in. skośnym deskowaniem oraz rzeźbionym elementem dekoracyjnym na środku.

• Okna – poza rzeźbionymi i malowanymi okiennicami jedną z częściej spotykanych form zdobienia okien było listwowanie ram wokół okien. Listwy te miały różnorodne kształty np. faliste lub ząbkowane.

Bibliografia

Pokropek Marian, Osadnictwo i budownictwo, [w:] Kultura ludowa Mazurów i Warmiaków, red. Józef Burszta, Wrocław 1976, s. 173-181.