Związek Polskich Towarzystw Szkolnych w Niemczech

Związek Polskich Towarzystw Szkolnych w Niemczech
Rodzaj organizacji	organizacja polonijna
Profil działalności	oświata narodowa
Rok założenia	1922

Związek Polskich Towarzystw Szkolnych w Niemczech - organizacja polonijna z siedzibą w Berlinie, założona w 1922 roku, zdelegalizowana w 1939 roku.

Historia

Zebranie założycielskie organizacji miało miejsce 27 sierpnia 1922 roku w Berlinie. Organizacja została zdelegalizowana w 1939 roku przez władze nazistowskie. Pierwszym prezesem Związku został C. Vogt. Organizacja w chwili założenia nie miała ani programu, ani planu działania. W założeniu Związek Polskich Towarzystw Szkolnych miał pełnić rolę kierowniczą nad działającymi polskimi organizacjami szkolnymi oraz koordynować rozbudowę szkolnictwa polskiego, zarówno publicznego, jak i prywatnego. Organizacje te funkcjonowały autonomicznie i w początkowym okresie praktycznie żadna z nich nie widziała potrzeby podporządkowania się jednemu, centralnemu związkowi.

Działalność

Związek Polskich Towarzystw Szkolnych działał ostatecznie za pośrednictwem Polsko-Katolickiego Towarzystwa Szkolnego na Warmię, które starało się o otrzymanie zezwolenia na tworzenie szkół prywatnych z językiem polskim jako wykładowym. Jan Baczewski, kierownik Towarzystwa, agitował za utworzeniem w Olsztynie polskiego prywatnego gimnazjum. Ze względów finansowych pomysł ten został porzucony. Jednak Baczewski - wiceprezes Związku Polaków w Niemczech - wykorzystał obrady sejmu pruskiego jako szansę walki o prawa mniejszości do edukacji narodowej. Rok później (1923), na walnym zebraniu Związku w Berlinie, Baczewski został wybrany prezesem. Przygotowano również i zaakceptowano zasady działania organizacji.

Oddziały Towarzystw Szkolnych, podległe berlińskiej centrali, miały powstać w każdej rejencji. Podjęto także decyzję o sądowej rejestracji Związku Polskich Towarzystw Szkolnych. W stosunku do władz niemieckich wysunięto konkretne żądania tworzenia szkół publicznych z polskim językiem wykładowym dla 20 dzieci, a dla 12 - nauki czytania i pisania oraz religii w języku polskim. Równocześnie żądano prawa tworzenia polskich szkół prywatnych bez względu na liczbę dzieci. Związek pokładał nadzieję w walce parlamentarnej o prawa polskiej mniejszości. Po 1923 roku organizacja skupiła uwagę również na edukacji osób dorosłych, a począwszy od 1924 roku zaczęła rozwijać sieć bibliotek, zespołów teatralnych, śpiewaczych, inicjowała również pogadanki oraz odczyty. Rozpoczęto akcję wysyłania polskich dzieci na kolonie letnie do kraju. W 1923 roku utworzony został fundusz stypendialny, przeznaczony dla młodzieży, która wyjeżdżała na naukę do Polski. Pierwsi uczniowie, którzy skorzystali z tej możliwości pochodzili z Warmii.

29 maja 1927 roku Związek Polskich Towarzystw Szkolnych przedstawił projekt ustawy w sprawie szkolnictwa. Również Związek Mniejszości Narodowych uchwalił projekt ustawy dotyczący szkolnictwa mniejszości narodowych. 28 kwietnia 1928 roku rząd pruski przedstawił projekt regulujący kwestię tworzenia publicznych i prywatnych szkół polskich. 31 grudnia 1928 roku została uchwalona Ordynacja dotycząca uregulowania szkolnictwa dla mniejszości polskiej. Rząd pruski zezwalał na tworzenie polskich szkół prywatnych, naturalnie pod pewnymi warunkami. Strona polska musiała się wykazać zabezpieczeniem finansowym, w jej gestii leżało zapewnienie odpowiedniego budynku oraz zatrudnienie kadry nauczycielskiej. Program szkolny opierać się miał na programie państwowym, a język niemiecki miał zostać wprowadzony w klasach wyższych. W 1929 roku Związek Polskich Towarzystw szkolnych zainicjował utworzenie komitetu, który miał się zająć zbiórką pieniędzy na potrzeby polskiego szkolnictwa.

4 kwietnia 1929 roku udało się rozpocząć zajęcia w czterech szkołach na Warmii. Niestety, Związek nie był w stanie zapobiec szykanom i prześladowaniom zarówno dzieci, jak i rodziców. Brakowało środków na zapewnienie ochrony i opieki, a władze niemieckie umiejętnie i skutecznie kusiły do zapisywania dzieci do niemieckich placówek. Na dodatek propaganda przedstawiała polskie szkolnictwo jako swoistą "piątą kolumnę". W 1932 roku pojawił się nowy problem. Fundusze, jakimi dysponował Związek, uległy uszczupleniu. Zmniejszało to impet działań i powstrzymywało przed rozwojem kolejnych inicjatyw oświatowych.Ordynacja nie rozwiązywała wielu problemów, nie brała pod uwagę trudności, przed jakimi stał ruch polski. Początkowo planowano utworzenie w roku szkolnym 1929/1930 14 palcówek na Warmii i Mazurach. Ostatecznie porzucono projekt założenia szkół na Mazurach. Natomiast na Warmii planowano zgodnie z terminem uruchomić szkoły w Chaberkowie, Gietrzwałdzie, Unieszewie oraz w Nowej Kaletce.

Znaczna część ludności polskiej na Warmii odnosiła się z nieufnością do działalności Polsko-Katolickiego Towarzystwa Szkolnego na Warmię. Nie liczono również, że rozwój polskiego szkolnictwa w jakikolwiek sposób poprawi położenie polskiej mniejszości. Swoją cegiełkę dołożyła oczywiście niemiecka propaganda. Zależność od niemieckich instytucji, pracodawców, niski poziom świadomości narodowej oraz ograniczenia finansowe Związku Polskich Towarzystw Szkolnych spowalniały rozwój szkół i utrudniały utrzymanie już istniejących. Po 1930 roku wraz ze wzrostem wpływów hitlerowskich na każdy element życia w Niemczech, działalność ruchu polskiego spotykała się z coraz brutalniejszymi szykanami. Dążenia do likwidacji szkolnictwa polskiego doprowadziły do jego ostatecznej zawieszenia w 1939 roku, a co za tym idzie rozwiązania wszystkich funkcjonujących dotychczas stowarzyszeń, towarzystw i organizacji centralnych.

Zobacz też

• Komisja Szkolna na Mazurach
• Komisariat Oświaty "Mazowsze"

Bibliografia

Wrzesiński Wojciech, Polski ruch narodowy w Niemczech 1922-1939, Poznań 1970.
Wrzesiński Wojciech, Ruch polski na Warmii, Mazurach i Powiślu w latach 1920-1939, Olsztyn 1973.
Koziełło-Poklewski Bohdan, Wrzesiński Wojciech, Szkolnictwo polskie na Warmii, Mazurach i Powiślu w latach 1919-1939, Olsztyn 1980.