Ełk: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja zweryfikowana] | [wersja nieprzejrzana] |
(Ełk (w edycji)) |
|||
| Linia 1: | Linia 1: | ||
| − | + | '''Ełk''' (niem. ''Lyck'') jest trzecim pod względem liczby ludności miastem [[województwo warmińsko-mazurskie|województwa warmińsko-mazurskiego]]. Jest zarazem największym miastem w regionie [[Mazury|Mazur]], siedzibą władz [[powiat ełcki|powiatu]] i [[diecezja ełcka|diecezji katolickiej]]. Liczba ludności Ełku w 2014 wynosi niemal 60 tysięcy. | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | ''' Ełk''' (niem.''Lyck | ||
| − | |||
| − | == | + | ==Nazwa== |
| − | |||
| − | |||
| − | + | Pierwotna polska nazwa miasta brzmi "Łek" i po raz pierwszy pojawia się u Jana Długosza. Pochodzenie tej nazwy kojarzone jest z Jaćwingami i określeniem okolicznej rzeki, które oznaczać miało "białą wodę". Inną możliwą podstawą nazwy jest słowo "łęg" – nadbrzeżna łąka. Przeobrażenie nazwy Łek w Ełk nastąpiło w wyniku adaptacji formy deklinacyjnej "we Łku" na "w Ełku". | |
| − | + | Nazwy niemieckie, pojawiające się od chwili założenia osady, to: Licke, Lik, Licce, Lueck, wreszcie Lyck. | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | ==Położenie== | |
| − | + | Ełk położony jest w południowo-wschodniej części historycznych Mazur, a zarazem w południowo-wschodniej części województwa warmińsko-mazurskiego. Geograficzne położenie miasta związane jest z Pojezierzem Mazurskim, a ściślej – z Pojezierzem Ełckim. | |
| − | |||
| − | + | Obszar miasta obejmuje 21,07 km2. 24 % tego terenu stanowią użytki rolne, 4 % - leśne. | |
| − | W | + | ==Warunki naturalne== |
| + | |||
| + | Ełk jest położony nad Jeziorem Ełckim i jeziorem Sunowo, a także nad rzeką Ełk (dopływem Biebrzy). Na terenie miasta znajdują się dwa mniejsze jeziora: Szyba i Selmęt Mały. | ||
| + | |||
| + | Krajobraz Ełku i najbliższej okolicy ukształtował się w okresie ostatniego zlodowacenia. Teren jest mniej pofałdowany niż północna część Pojezierza Ełckiego, występują duże tereny równinne, powiązane z Równiną Augustowską. W kotlinach morenowych znajdują się większe jeziora i koryta rzek. Pobliska góra Bunelka – najwyższe miejsce brzegu podmiejskiego jeziora Szarek – stanowi znane miejsce widokowe na panoramę Ełku i okolicy miasta. | ||
| + | |||
| + | Ełk znajduje się w strefie regionu klimatycznego mazursko-podlaskiego, który należy do najzimniejszych regionów Polski. Zima trwa około 110 dni (ze średnią temperaturą dobową poniżej 0 stopni C), lato – około 80 (średnia temperatura przekraczająca 15 stopni C). W klimacie tym krótko trwają przedwiośnie i okres wegetacyjny. Miesiące letnie przynoszą najwięcej opadów, natomiast utrzymywanie się pokrywy śnieżnej przekracza zwykle 80 dni. Średnioroczna temperatura w ostatnim ćwierćwieczu XX wieku wynosiła 5,3 stopni C, a wielkość opadów – 617-579 mm. | ||
| + | |||
| + | Ełk znajduje się w centralnej części obszaru Zielonych Płuc Polski. Jest to region cenny przyrodniczo, o dużych kompleksach leśnych, bogatych w faunę. Bogactwem gatunkowym ryb mogą także pochwalić się okoliczne jeziora. | ||
| + | |||
| + | ==Dzieje miejscowości== | ||
| + | |||
| + | Najstarsze ślady obecności człowieka w okolicy dzisiejszego Ełku i Giżycka pochodzą z około 15000-14000 p.n.e. Znaleziono m.in. grot pochodzący z ery mezolitu. | ||
| + | |||
| + | Do połowy XIII wieku teren ten zamieszkiwali [[Jaćwingowie]], a kontrolowane przez nich ziemie sięgały ziemi augustowskiej i suwalskiej. Przypuszczalnie z uwagi na strategiczne położenie nad Jeziorem Ełckim istniał gród jaćwieski. Pod koniec XIII wieku ziemie te stały się celem skutecznych podbojów [[zakon Krzyżacki|Zakonu Krzyżackiego]] (klęska Jaćwingów pod Prawdziskami w 1283). Krzyżacy założyli nad jeziorem strażnicę, którą z czasem postanowiono zastąpić zamkiem; kroniki pruskie wspominają o zamku już u schyłku XIII wieku, ale w rzeczywistości budowę zamku na wyspie Jeziora Ełckiego zainicjował w 1398 komtur bałgijski [[Ulrich von Jungingen]], późniejszy wielki mistrz Zakonu, osadzając tam podległego komturowi Bałgi prokuratora. Po 10 latach budowa była zakończona, zapewniając państwu zakonnemu ważną strażnicę graniczną przed atakami z Litwy i Mazowsza. Miało to szczególne znaczenie w okresie bezpośrednio poprzedzającym wojnę krzyżacko-polską. | ||
| + | |||
| + | Jednocześnie rozwijała się osada rzemieślnicza, zasiedlana przybyszami z Niemiec i Mazowsza. Okolice sprzyjały rybołówstwu, bartnictwu, myślistwu. Rozwój został zahamowany wydarzeniami wojennymi 1410, kiedy i zamek, i osada zostały spalone. Niebawem jednak zamek odbudowano, a osada w 1425 zyskała przywilej lokacyjny wielkiego mistrza Pawła von Russdorfa. Sołtysem wsi o nazwie Lyck (Łek) został Bartosz Bratomil. Dzięki szybkiemu rozwojowi wsi, który był też związany z położeniem handlowym na szlaku z Mazowsza do Królewca, w 1435 przywilej lokacyjny odnowiono. | ||
| + | |||
| + | W okresie wojny trzynastoletniej miejscowa ludność wystąpiła zbrojnie przeciwko Krzyżakom, zdobyto również zamek i wybito jego załogę, ale pokój toruński z 1466 przyznał osadę ponownie państwu zakonnemu. Wydarzenia te przerwały praktycznie handlową wymianę z Mazowszem, a poważny konflikt zbrojny powrócił na te ziemie pół wieku później, kiedy w 1520 atak wojsk mazowieckich na zamek ełcki został odparty. Niebawem jednak hołd pruski zakończył istnienie państwa krzyżackiego i Ełk wszedł w skład Prus Książęcych, stając się siedzibą starosty księcia pruskiego. W 1545 w okolicy Ełku dokonano wyznaczenia granicy na tzw. Kamiennym Brodzie. | ||
| + | |||
| + | Ełk pozostawał w tym okresie formalnie wsią. Wiadomo, że w 1525 był siedzibą sądu ławniczego. W dokumencie z 1554 określony został mianem ''oppidum'', tj. formy pośredniej między wsią a miastem, a niebawem, około 1558-1560, otrzymał od księcia [[Albrecht Hohenzollern|Albrechta]] przywilej targowy, przypuszczalnie również z prawami miejskimi; oryginalny dokument nie zachował się, uległ bowiem zniszczeniu w pożarze krótko po wydaniu, ale na szeroki charakter przywilejów może wskazywać kolejny dokument, wystawiony 23 sierpnia 1669 przez elektora Fryderyka Wilhelma I. Akt ten odnawiał bowiem wcześniej nadane prawa miejskie. | ||
| + | |||
| + | Zdominowany przez ludność osadniczą z Mazowsza XVI-wieczny Ełk potrzebował duszpasterstwa polskojęzycznego. Kiedy w 1537 popadł w konflikt najpierw z ludnością, a potem i z księciem Albrechtem pastor Melchior Grus, w jego miejsce sprowadzony został [[Jan Malecki]], pochodzący z Sącza pastor, pisarz i drukarz-wydawca. Został on proboszczem i superintendentem w Ełku, założył szkołę polską (1546) oraz prowadził w latach 50. XVI wieku drukarnię. Szkoła współpracowała z królewiecką Albertyną, zyskując rangę prowincjonalnej, potem książęcej. | ||
| + | |||
| + | Kontakty gospodarcze Ełku z Mazowszem i Litwą oraz znaczenie szkolnictwa poprawiły nieco sytuację miejscowości, niemniej znaczącemu rozwojowi stawały na przeszkodzie regularnie dotykające Ełk epidemie dżumy (1559, 1563, a także 1653 i 1709-1710). W 1656 najazd tatarsko-litewski, reperkusja postawy elektora w okresie potopu szwedzkiego (wątek ten rozwinięty został w ''Potopie'' Sienkiewicza), przyniósł ruinę Ełku. W efekcie liczba ludności wciąż oscylowała w okolicy tysiąca. W 1669 Fryderyk Wilhelm I nadał wspomnianym edyktem prawa miejskie Ełkowi, wraz z przywilejami targowymi. Dopiero to otworzyło drogę do rozwoju, chociaż bardziej na szczeblu regionalnym, a to z uwagi na zmieniające się wobec uniezależniania się Prus szlaki handlowe. Miasto dotknęły w tym czasie dwa duże pożary (1688, 1695), szczególnie dotkliwe ze względu na zabudowę drewnianą, a także kolejna fala epidemii. W 1692 miasto liczyło 193 budynki (w różnym stanie utrzymania, także mocno podupadłe), były też 23 place przewidziane do zagospodarowania. W 1807 przez miasto przemaszerowały wojska rosyjskie, od których uwolniono się opłacając kontrybucje. | ||
| + | |||
| + | Stopniowy rozwój miejskiego charakteru Ełku nastąpił w połowie XIX wieku. Od 1818 Ełk był siedzibą powiatu w rejencji gąbińskiej (w 1905 powiat znalazł się rejencji olsztyńskiej). Około 1850 liczba mieszkańców przekroczyła 4 tysiące, a pół wieku później było to już niemal 12 tysięcy. Był wówczas Ełk piątym miastem Prus Wschodnich, ustępując jedynie Królewcowi, Tylży, [[Olsztyn|Olsztynowi]] i Gąbinowi. Rozwijała się stopniowo infrastruktura miejska (kanalizacja, gazownia, sieć telefoniczna). Ełk był też ważnym ośrodkiem wojskowym. W 1868 do miasta dotarła kolej, łącząc Ełk z Królewcem; w kolejnych latach powstawały dalsze linie, m.in. do Olsztyna, [[Pisz|Pisza]], [[Prostki|Prostek]] (w dalszej perspektywie do Białegostoku), [[Korsze|Korsz]]. W 1910 otwarto nowy żelbetowy most na Jeziorze Ełckim. | ||
| + | |||
| + | Powstawały też bądź rozwijały się ważne instytucje. W 1800 uruchomiono seminarium nauczycielskie, a w 1812 szkołę prowincjonalną podniesiono do rangi gimnazjum. W 1877 rozpoczęto budowę budynku dla sądu krajowego, którego siedzibę postanowiono umieścić w Ełku. | ||
| + | |||
| + | Przeważała ludność polska, zmiany demograficzne dały się zaobserwować dopiero w połowie XIX wieku – w większym stopniu w samym mieście, w mniejszym w okolicznych miejscowościach powiatu. W samym Ełku wydawano polskie książki i gazetę "[[Przyjaciel Ludu Łecki]]", działała [[Mazurska Partia Ludowa]]. W 1815 powstała ponadto gmina żydowska, która za miastem zbudowała synagogę. W połowie XIX wieku Ełk znalazł się także w orbicie działań na rzecz rekatolizacji Mazur – w 1853 powstała stacja misyjna, a rok później parafia pod wezwaniem św. Wojciecha. | ||
| + | |||
| + | Ełk znacząco dotknęły zniszczenia I wojny światowej, kiedy miasto znalazło się na drodze przemarszu wojsk rosyjskich. Po wojnie odbudowane miasto rozwinęło się gospodarczo, powstały tartaki, cegielnie, fabryki (m.in. przemysł maszynowy). Wyniki [[Plebiscyt na Warmii i Mazurach 1920|plebiscytu z lipca 1920]] wypadły jednoznacznie za Prusami Wschodnimi, mimo aktywnej działalności [[Fryderyk Leyk|Fryderyka Leyka]]: opcja polska w samym mieście zyskała zaledwie 7 głosów przy 8339 za Prusami. Nie zaniedbując swoich rodaków, od 1923 Polska utrzymywała w Ełku wicekonsulat, którym (aż do wybuchu II wojny światowej) kierowali kolejno [[Filip Zawada]], [[Tadeusz Kunicki]], [[Zygmunt Liczbiński]], [[Tadeusz Borkowski]], [[Tadeusz Chęciński]], [[Jan Jerzy Rapf]], [[Romuald Putryński]] i [[Mieczysław Rogalski]]. | ||
| + | |||
| + | W przededniu II wojny w Ełku mieszkało 16 i pół tysiąca osób. Walki o miasto dokonały dużych spustoszeń, zniszczeniu uległa niemal połowa zabudowy, a liczba ludności – tragicznie zmarłej bądź wysiedlonej – została zredukowana poniżej 2 tysięcy. Administrację polską z rąk Rosjan nie bez trudu przejął wiosną 1945 starosta Władysław Niksa, który wkrótce mianował burmistrza Fryderyka Jeroma. We wrześniu tegoż roku na czele miasta stanął burmistrz Mieczysław Krzywkowski, pod kierunkiem którego rozpoczęły się prace odbudowcze. Zaczęła także napływać ludność repatriancka z Kresów, głównie Grodzieńszczyzny i Wileńszczyzny. Liczebny poziom sprzed 1939 osiągnięto około dziesięć lat po wojnie. | ||
| + | |||
| + | Do reformy samorządowej w 1975 Ełk był miastem powiatowym i pozostawał na terenie województwa białostockiego. Status miasta powiatowego utracił w 1975 po likwidacji tego szczebla administracyjnego, znalazł się wówczas na terenie nowego województwa – suwalskiego. Już w III Rzeczypospolitej odzyskał charakter miasta powiatowego z początkiem 1999, po raz kolejny zmieniając przynależność wojewódzką, tym razem na rzecz warmińsko-mazurskiego. W PRL Ełk stał się ośrodkiem przemysłu budowlanego, włókienniczego i spożywczego, działały fabryka sklejek i wytwórnia osprzętu elektrycznego. | ||
| + | |||
| + | Od 1990 nasiliły się działania na rzecz polityki ekologicznej w Ełku, który znalazł się w ważnym punkcie obszaru funkcjonalnego "Zielone Płuca Polski". Wyrazem tej polityki stało się wdrożenie programu "Ełk – miasto ekologiczne". Polityka ta dobrze koreluje z rozwojem turystyki, który czyni z Ełku wiodący ośrodek turystyczny na Mazurach. | ||
| + | |||
| + | W 1992 ustanowiono katolicką diecezje z siedzibą w Ełku, a w czerwcu 1999 z pielgrzymką przebywał papież Jan Paweł II. Msza z udziałem około 300 tysięcy wiernych, w większości oczywiście przyjezdnych, stała się największym zgromadzeniem w historii miasta. | ||
| + | |||
| + | W XXI wieku liczba mieszkańców Ełku zbliża się do 60 tysięcy. | ||
| + | |||
| + | ==Demografia== | ||
| + | |||
| + | Przez kilka stuleci Ełk, pozostając miejscowością pośrednio między wsią a miastem (pierwsze prawa nadane w XV wieku, po zniszczeniach częściowo odnowione w 1560 i ostatecznie w 1669), liczył sobie około tysiąca mieszkańców. Szybszemu rozwojowi, który byłby naturalny, stawały na przeszkodzie epidemie, zniszczenia wojenne, wreszcie niekorzystne układy polityczno-gospodarcze. | ||
| + | |||
| + | U schyłku XVIII wieku liczba mieszkańców zbliżyła się do 2 tysięcy, a w chwili utworzenia powiatu ełckiego w 1818 wynosiła 2304. Wiek XIX w miastach Prus Wschodnich przyniósł znaczny wzrost liczby ludności miejskiej; w przypadku Ełku był to wzrost mniej więcej sześciokrotny, jako że miasto liczyło sobie: w 1852 4243 mieszkańców, w 1867 – 5318, w 1880 – 6671, w 1885 – 8624, a w 1895 już 11 722. W 1910 w Ełku mieszkało 13 428 osób. | ||
| + | |||
| + | Do wybuchu II wojny światowej liczba ełczan przekroczyła 16 tysięcy, by ulec drastycznej redukcji w wyniki działań wojennych w styczniu 1945 – ponownie do około tysiąca. Polityka repatriacyjna i rozwój miasta po 1945 przynosił stopniowy wzrost liczby mieszkańców: 1954 – 16 630, 1961 – 21 952, 1970 – 27 400, 1978 – 35 800, 1982 – 40 016, 1988 – 49 526, 2002 – 55 307, 2011 – 59 044. | ||
| + | |||
| + | ==Administracja== | ||
| + | |||
| + | ===Przynależność państwowa i administracyjna=== | ||
| + | |||
| + | Od chwili powstania Ełk, jeszcze jako osada, pozostawał w granicach państwa Zakonu Krzyżackiego. Od 1466 znalazł się na terenie lennym Królestwa Polskiego, początkowo w granicach Prus Zakonnych, a po sekularyzacji (1525) Prus Książęcych. W 1618 doszło do unii prusko-brandenburskiej i ziemia ełcka znalazła się w granicach państwa unijnego, pozostając jeszcze do 1657 lennem Polski. Od 1701 był Ełk miastem Królestwa Prus; po zjednoczeniu Niemiec i powstaniu Rzeszy Niemieckiej (1871) wszedł w skład tej ostatniej, pozostając częścią państwa pruskiego do zachowania jego odrębności (do 1919), a później samej Rzeszy. W 1945 Ełk przyznano Polsce; był największym miastem powojennej Polski, które nigdy nie należało do państwa polskiego. | ||
| + | |||
| + | Od 1772 Ełk znajdował się w pruskiej prowincji Prusy Wschodnie, w tym od 1818 był stolicą powiatu. | ||
| + | |||
| + | W Polsce powojennej miasto było położone najpierw w granicach województwa białostockiego, potem suwalskiego, wreszcie warmińsko-mazurskiego. Było miastem powiatowym przez cały czas funkcjonowania powiatowego szczebla samorządu (1946-1975 i od 1999). | ||
| + | |||
| + | ===Burmistrzowie, landraci i prezydenci=== | ||
| + | |||
| + | Urząd burmistrza Ełku pełnili m.in.: | ||
| + | * Friedrich Janus (1669-1673); | ||
| + | * Albrecht Jack (od 1673); | ||
| + | * Ernst Unverdorben (z przerwami do 1693); | ||
| + | * Christoph Kosig (1685-1690); | ||
| + | * Fryderyk Kiehl (1728); | ||
| + | * Stephani (połowa XIX wieku); | ||
| + | * Karl Lasch (lata 20. XX wieku); | ||
| + | * Walter Lackner (od 1926); | ||
| + | * Hansel (lata 30. XX wieku). | ||
| + | |||
| + | Urząd landrata, tj. zwierzchnika administracji powiatowej pruskiej, pełnili od 1818: | ||
| + | * Ernst Friedrich von Kannewurf (1818); | ||
| + | * Willwodinger (1837); | ||
| + | * Anton von Wegnern (1843); | ||
| + | * Lauterbach (1852); | ||
| + | * Rudolf von Kannewurff (1853); | ||
| + | * Rudolf Levin von Marschall (1857, komisarycznie); | ||
| + | * Hermann Wilhelm von Brandt (1857); | ||
| + | * von Trotta (lata 60. XIX wieku); | ||
| + | * Eugen Drewello (1867); | ||
| + | * Robert von der Marwitz (1875); | ||
| + | * Karl von Groeben (1888); | ||
| + | * Friedrich Wilhelm Tappenbeck (1893); | ||
| + | * Franz Behrendt (1900); | ||
| + | * Georg Suermondt (1905); | ||
| + | * Max Peters (1913); | ||
| + | * Ernst Adolf Döbereiner (1928); | ||
| + | * Knispel (1935); | ||
| + | * Kulessa (1939); | ||
| + | * Dietrich von Ploetz (1939). | ||
| + | |||
| + | Po 1945 na czele miasta stali m.in.: | ||
| + | * [[Fryderyk Jerom]] (1945, pierwszy powojenny burmistrz); | ||
| + | * [[Mieczysław Krzywkowski]] (od 1945, burmistrz); | ||
| + | * [[Tadeusz Soczewka]] (lata 70. XX wieku, naczelnik). | ||
| + | |||
| + | Od 1990 urząd prezydenta Ełku pełnili: | ||
| + | * [[Adam Puza]] (1990-1994); | ||
| + | * [[Zdzisław Fadrowski]] (1994-2002); | ||
| + | * [[Janusz Nowakowski]] (2002-2006); | ||
| + | * [[Tomasz Andrukiewicz]] (od 2006). | ||
| + | |||
| + | ===Rada Miasta=== | ||
| + | |||
| + | Rada miejska Ełku liczy obecnie 23 radnych. | ||
| + | |||
| + | ===Podział na osiedla=== | ||
| + | |||
| + | W Ełku funkcjonuje tradycyjny, zwyczajowy podział na osiedla, bez usankcjonowania administracyjnego. Do najstarszych osiedli, z zabudową częściowo z czasów przedwojennych, należy Centrum, Grunwaldzkie, Kochanowskiego, Północ I, Szyba i Zatorze. | ||
| + | Pozostałe osiedla Ełku to: | ||
| + | * Baranki; | ||
| + | * Bogdanowicza; | ||
| + | * Jeziorna; | ||
| + | * Konieczki; | ||
| + | * Pod Lasem; | ||
| + | * Północ II; | ||
| + | * Tuwima (najmłodsze, powstałe po 2000); | ||
| + | * Wczasowe. | ||
| + | |||
| + | ==Zabytki== | ||
| + | |||
| + | Zabytkowy charakter mają w Ełku m.in. następujące budowle sakralne: | ||
| + | * kościół Najświętszego Serca Jezusowego, zbudowany w połowie XIX wieku jako świątynia ewangelicka, przebudowywany po zniszczeniach w czasie I wojny światowej, po 1945 przekazany Kościołowi katolickiemu; | ||
| + | * kościół katedralny św. Wojciecha, budowany na przełomie XIX i XX wieku w stylu neogotyckim, konsekrowany w 1903, w 1992 podniesiony do rangi katedry, stanowi także diecezjalne sanktuarium Matki Boskiej Fatimskiej; | ||
| + | * kościół chrześcijan baptystów, neogotycki, zbudowany w pierwszym dziesięcioleciu XX wieku; | ||
| + | * siedziba Wyższego Seminarium Duchownego Diecezji Ełckiej (od 1992), w zabytkowej kamienicy z początku XX wieku, położonej w pobliżu katedry. | ||
| + | |||
| + | Inne ważne zabytki miasta to m.in.: | ||
| + | * pozostałości zamku krzyżackiego z XV wieku (na półwyspie Jeziora Ełckiego), od połowy XVIII wieku wykorzystywanego przez administrację wymiaru sprawiedliwości, w tym do 1970 jako zakład więzienny; | ||
| + | * wieża ciśnień z 1895, użytkowana w pierwotnym charakterze do lat 70-tych XX wieku, obecnie siedziba Muzeum Kropli Wody, siedziba Stowarzyszenia Mniejszości Niemieckiej "Mazury" oraz punkt widokowy; | ||
| + | * żelbetowy most na Jeziorze Ełckim z 1910; | ||
| + | * siedziba Szkoły Artystycznej w Ełku, zabytkowa kamienica z 1919; | ||
| + | * siedziba Sądu Rejonowego w Ełku, zabytkowa kamienica z 1911; | ||
| + | * siedziba Straży Miejskiej w Ełku, zabytkowa kamienica z początku XX wieku, dawniej użytkowana jako izba położnicza, w okresie PRL siedziba regionalnych władz PZPR i komenda hufca harcerskiego, potem szkoła muzyczna; | ||
| + | * Miejski Park Solidarności w Centrum, dawny park miejski im. Królowej Luizy, założony na przełomie XIX i XX wieku z inicjatywy Związku Upiększania Miasta, przemianowany w 2000 i odrestaurowany w 2009; na jego terenie znajdują się m.in. pomniki przyrody (buki pospolite, dąb szypułkowy, klon jawor), fontanna, pomniki (z okazji 20-lecia powrotu Mazur do Polski z 1965 i [[Michał Kajka|Michała Kajki]] z 1958, przed 1945 Kolumna Hindenburga i pomniki upamiętniające poległych żołnierzy niemieckich), a także zabytkowe gmachy, w tym siedziba sądu rejonowego i kościół baptystyczny; | ||
| + | * sala sportowa z początku XX wieku, w czasie II wojny światowej miejsce przetrzymywania jeńców francuskich, obecnie w użytkowaniu sekcji bokserskiej Mazura Ełk; | ||
| + | * kamienice i domy mieszkalne z XIX i XX wieku, m.in. trzy kamienice przy ulicy Armii Krajowej; | ||
| + | * parowozownia (normalnotorowa) z 1906, przy stacji Ełk; | ||
| + | * [[Ełcka Kolej Wąskotorowa]], powstała w latach 1910-1913, funkcjonująca także po 1945 jako kolej dojazdowa, od 2002 jako kolej turystyczna; w budynku przy stacji Ełk Wąskotorowy działa Muzeum Ełckiej Kolei Wąskotorowej; | ||
| + | * cmentarz komunalny i wojskowy, funkcjonujący od 1788, z wydzieloną częścią na kwatery wojenne w 1914; | ||
| + | * cmentarz katolicki z połowy XIX wieku, przy ulicy Pięknej, obecnie nieczynny; | ||
| + | * cmentarze wojenne z czasów I wojny światowej – żołnierzy niemieckich i rosyjskich. | ||
| + | |||
| + | Poza rejestrem zabytków znajdują się niektóre użytkowane wciąż gmachy, w tym jeden ze starszych w mieście – siedziba Poczty Głównej z 1881 w centrum miasta, a także ratusz z 1912 (siedziba władz miasta i starostwa powiatowego). | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
==Gospodarka== | ==Gospodarka== | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | == | + | Budżet Ełku na 2015 zakłada wydatki w wysokości 181 milionów 400 tysięcy złotych, a dochody na poziomie 173 milionów 300 tysięcy złotych. Zadłużenie miasta zakładane na koniec 2015 ma wynieść 62,3 milionów złotych. |
| − | + | ||
| − | === | + | Ełk jest siedzibą podstrefy Suwalskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej, stwarzającej preferencyjne warunki inwestycyjne dla podmiotów krajowych i zagranicznych. |
| − | + | ||
| − | + | Do najbardziej znanych ełckich przedsiębiorstw należą: | |
| − | + | * Porta Drzwi (fabryka ościeżnic i drzwi); | |
| − | == | + | * MG Murbet (wyroby stalowe); |
| − | + | * Impress Decor (fabryka papieru na potrzeby dekoracji meblowych); | |
| − | + | * Cezar (fabryka listew); | |
| − | + | * Animex Mazury (produkcja mięsna); | |
| − | === | + | * Zakład Elektrotechniki Motoryzacyjnej; |
| − | + | * Sungsan-Zem Polska (produkcja oświetlenia samochodowego). | |
| − | + | ||
| − | + | W październiku 2012 uruchomiono w Ełku Park Naukowo-Technologiczny. | |
| − | + | ||
| − | + | ==Transport== | |
| − | + | ===Transport drogowy=== | |
| − | + | ||
| − | + | Ełk przecinają drogi krajowe: nr 16 (Dolna Grupa – Ogrodniki) oraz nr 65 (Gołdap-Bobrowniki). Fragmentem obu tych dróg jest około 12-kilometrowa obwodnica miasta, pozwalająca na ominięcie centrum, zbudowana w latach 2004-2012. Ełk znajduje się również na trasie planowej drogi ekspresowej drogi S61, polskiego fragmentu europejskiej Via Baltica. Ze wsią [[Staświny]] (gmina Miłki, powiat Giżycko) Ełk łączy droga wojewódzka nr 656. | |
| − | + | ||
| − | + | Odległość z Ełku do stolicy województwa Olsztyna wynosi 153 km. Nieco bliżej jest do Białegostoku (104 km), natomiast odległość do Warszawy to 224 km. | |
| − | + | ||
| − | + | Do najdłuższych ulic w Ełku należą ulice Przemysłowa, Suwalska i Sikorskiego, wszystkie ponad 2-kilometrowe. | |
| − | + | ||
| − | + | ===Transport kolejowy=== | |
| − | + | ||
| − | + | Ełk dysponuje największym węzłem kolejowym na Mazurach. Najważniejsza dla transportu kolejowego jest linia nr 219, łącząca Ełk z Olsztynem (przez Szczytno); linia ta w dalszej perspektywie zapewnia łączność z wieloma innymi miastami Polski. Przez Ełk przechodzi także linia kolejowa nr 38, prowadząca do Białegostoku oraz do Korsz (dalej linią nr 353 do Olsztyna). Inne ełckie linie – nr 41 do Gołdapi i nr 223 do Czerwonki (przez Mrągowo) – są nieczynne na fragmentarycznych odcinkach trasy. | |
| − | W | + | |
| − | + | Główny dworzec został otwarty w 1868. Stary budynek dworcowy odbudowano po zniszczeniach w czasie II wojny światowej, a w 2014 oddano go do użytku po kolejnym remoncie. W czasie ostatniego remontu przywrócono historyczny dwuspadowy dach. Na stacji działają trzy (z czterech istniejących) perony. | |
| − | * | + | |
| − | * | + | Poza stacją Ełk funkcjonują w mieście stacje Ełk Towarowy I i Ełk Wąskotorowy oraz przystanki Ełk Szyba Wschód i Ełk Szyba Zachód. Stacja Ełk Towarowy II i przystanek Ełk Zachód są nieczynne. |
| − | * | + | |
| − | * | + | Ełcka Kolej Wąskotorowa, ze względu na ograniczenia naturalne i remontowe, kursuje obecnie do Sypitek (gmina Kalinowo). |
| − | * | + | |
| − | * | + | ===Transport miejski=== |
| − | * | + | |
| − | * | + | W Ełku działa od 1973 komunikacja autobusowa. Od 2007 Miejski Zakład Komunikacji w Ełku jest spółką z ograniczoną odpowiedzialnością, której udziałowcami są miasto Ełk i gmina wiejska Ełk. Obsługuje transport na terenie miasta, gminy wiejskiej Ełk oraz gminy Stare Juchy. W 2014 działało 17 linii autobusowych (numery 1-18, bez numeru 15). |
| − | * | + | |
| − | * | + | ===Transport lotniczy=== |
| − | * | + | |
| − | * | + | W ramach programu Odlotowa Polska Wschodnia (fundusz europejski "Rozwój Polski Wschodniej") rozpoczęto w 2012 prace nad realizacją projektu budowy lotniska trawiastego obsługującego Ełk w nieodległej Pisanicy (gmina Kalinowo). Program ma być realizowany we współpracy z Krosnem i Chełmem. |
| − | * | + | |
| − | * | + | ==Służba zdrowia== |
| − | + | ||
| − | * | + | W Ełku działa szpital wojskowy z przychodnią (ul. Kościuszki) oraz prywatne Mazurskie Centrum Zdrowia „Pro Medica” (szpital i przychodnia), jako spółka akcyjna (ul. Baranki). |
| − | * | + | |
| − | * | + | ==Oświata i nauka== |
| − | * | + | |
| − | * | + | ===Szkolnictwo podstawowe i średnie=== |
| − | * | + | |
| − | * | + | W Ełku działa siedem publicznych szkół podstawowych: |
| − | * | + | • Nr 2 im. I Dywizji Tadeusza Kościuszki; |
| − | * | + | • Nr 3 im. Henryka Sienkiewicza; |
| − | * | + | • Nr 4 im. Prof. Władysława Szafera; |
| − | * | + | • Nr 5 im. Marii Konopnickiej; |
| − | * | + | • Nr 6 przy Zespole Szkół Samorządowych; |
| − | * | + | • Nr 7 z oddziałami integracyjnymi; |
| − | + | • Nr 9 im. Jana Pawła II. | |
| − | * | + | |
| − | * | + | Dwie podstawowe szkoły specjalne działają przy Zespole Szkół Specjalnych nr 4. |
| − | * | + | |
| − | * | + | Funkcjonują cztery gimnazja (w tym gimnazjum nr 3 nosi imię kardynała Stefana Wyszyńskiego) oraz następujace szkoly ponadgimnazjalne: |
| − | * | + | • I Liceum Ogólnokształcące im. Stefana Żeromskiego; |
| − | * | + | • Zespół Szkół nr 1 im. Jędrzeja Śniadeckiego (tzw. szkoła chemiczna); |
| − | * | + | • Zespół Szkół nr 2 im. Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, w tym II Liceum Ogólnokształcące im. Baczyńskiego; |
| − | * | + | • Zespół Szkół nr 3 im. Jana i Hieronima Małeckich (tzw. szkoła odzieżowa); |
| − | * | + | • Zespół Szkół nr 5 im. Karola Brzostowskiego (tzw. szkoła ekonomiczna); |
| − | * | + | • Zespół Szkół nr 6 im. Macieja Rataja (tzw. szkoła rolnicza); |
| − | * | + | • Zespół Szkół Mechaniczno-Elektrycznych (z technikum i zasadniczą szkołą zawodową); |
| − | * | + | • Liceum Ogólnokształcące przy Zespole Szkół Samorządowych. |
| − | * | + | |
| − | * | + | 12.2. Szkoły wyższe |
| − | * | + | |
| − | * | + | W Ełku działa diecezjalne Wyższe Seminarium Duchowne. Inne uczelnie prowadzą w mieście jednostki zamiejscowe (wydziały, filie): |
| − | * | + | • Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie – Wydział Studiów Technicznych i Społecznych (wcześniej Centrum Studiów Bałtyckich); |
| − | * | + | • Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku; |
| − | * | + | • Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy. |
| − | * | + | |
| − | * | + | Mazurska Szkoła Wyższa w Ełku, uczelnia niepubliczna kształcąca w zakresie edukacj iartystycznej, architektury krajoobrazu, gospodarki przestrzennej oraz turystyki, rozpoczęła działalność w 2011 (po przekształceniu Wszechnicy Warmińskiej w Lidzbarku Warmińskim), ale już dwa lata później została włączona do Gdańskiej Szkoły Wyższej. |
| + | |||
| + | |||
| + | 12. KULTURA | ||
| + | |||
| + | 13.1. Ełckie Centrum Kultury | ||
| + | |||
| + | Kluczową instytucją w dziedzinie kultury jest dla miasta Ełckie Centrum Kultury, przy którym działają takie agendy, jak Teatr Współczesny, Ełcki Teatr Tańca, Teatr 30 Minut, Mazurski Zespół Piesni i Tańca „Ełk”, grupa tańca współczesnego ABC, Dyskusyjny Klub Filmowy „Kinoman”, pracownie modelarstwa, ceramiki, fotografii oraz szereg innych. Centrum organizuje popularne coroczne festiwale: | ||
| + | • Międzynarodowy Festiwal Folkloru Dzieci i Młodzieży „Tęcza”, | ||
| + | • Festiwal Tańca Współczesnego „Impresje”, | ||
| + | • Festiwal Sztuk Pirotechnicznych „Ełk, Ogień i Woda” (dawniej jako Festiwal Teatrów Plenerowych „Ełk, Wind and Fire”), | ||
| + | • Mazurskie Lato Kabaretowe „Mulatka” (od 1995). | ||
| + | |||
| + | Miasto organizuje także inne festiwale: ogólnopolski festiwal kultury hip-hopowej „Hip Hop Raport Projekt Ełk” oraz imprezę motoryzacyjną „Mazurski MotoShow”. | ||
| + | |||
| + | 13.2. Kina | ||
| + | |||
| + | Sala kinowa działa w Ełckim Centrum Kultury, ponadto funkcjonuje kino sieciowe „Planet Cinema”. W pogodne wieczory letnie w amfiteatrze filmy są wyświetlane w ramach „Mazurskiego Kina pod Gwiazdami”. | ||
| + | |||
| + | 13.3. Biblioteki | ||
| + | |||
| + | Najważniejszą biblioteką ełcką jest Miejska Biblioteka Publiczna, założona w 1946 jako biblioteka powiatowa; przez jakiś czas działała jako oddział biblioteki wojewódzkiej w Suwałkach. Przez ponad 30 lat od 1971 siedziba mieściła się przy Ełckim Centrum Kultury, od 2003 biblioteka dysponuje własnym budynkiem (przy ul. Armii Krajowej). Księgozbiór liczy około 100 tysięcy woluminów. W czerwcu 2013 bibliotece nadano imię zaprzyjaźnionej z książnicą artystki fotograficzki Zofii Nasierowskiej. | ||
| + | Funkcjonuje w Ełku również biblioteka Wyższego Seminarium Duchownego diecezji ełckiej oraz filia Warmińsko-Mazurskiej Biblioteki Pedagogicznej w Olsztynie. | ||
| + | |||
| + | 13.4. Muzea | ||
| + | |||
| + | W 2012 utworzono Muzeum Historyczne w Ełku, które mimo trwających wciąż prac organizatorskich udostępnia już swoje zbiory w tymczasowej siedzibie w kamienicy przy ulicy Jana i Hieronima Małeckich. Muzeum gromadzi głównie materiały historyczne, etnograficzne, archeologiczne. W 2014 Muzeum przejęło opiekę nad Ełcką Koleją Wąskotorową. | ||
| + | Inne placówki muzealne w Ełku to: | ||
| + | • Muzeum Zabytków Kolejnictwa (ze skansenem pszczelarskim), przy stacji Ełk Wąskotorowy; | ||
| + | • Muzeum Kropli Wody w historycznej wiezy ciśnień; | ||
| + | • Muzeum Jeziora w Centrum Edukacji Ekologicznej przy ulicy Parkowej. | ||
| + | |||
| + | 13. MEDIA | ||
| + | |||
| + | 14.1 Prasa | ||
| + | |||
| + | Współczesne tytuły prasowe związane z Ełkiem to przede wszystkim bezpłatne „Ełcka Gazeta Powiatowa”, „Extra Tygodnik Mazur” i „Dwutygodnik Mazurski”. Ukazują się także lokalne wydania dzienników – białostockiej „Gazety Współczesnej” („Gazeta Mazurska”) i „Gazety Olsztyńskiej („Rozmaitości Ełckie”). | ||
| + | Ełk ma duże tradycje prasowe, także polskie, z minionych stuleci. W latach 1842-1850 ukazywał się „Przyjaciel Ludu Łecki” pod redakcją Gustawa Gizewiusza i Marcina Giersza. Inne tytuły to m.in. „Gazeta Ludowa” (ukazywała się w latach 1892-1902) i „Poselstwo Prawdy” (od 1903). Od 1856 wydawano także pismo żydowskie – „Ha-Magid”. | ||
| + | |||
| + | 14.2 Stacje radiowe i telewizyjne | ||
| + | |||
| + | W Ełku działa lokalna redakcja stacji TVP Olsztyn oraz telewizja Amazing Ełk, dawniej wchodząca w skład sieci Tee-Top. | ||
| + | Nadają rozgłośnie Radio 5 Ełk (jedna z rozgłośni suwalskiego Radia 5) i Radio Bayer FM. | ||
| + | |||
| + | 14. SPORT I REKREACJA | ||
| + | |||
| + | 15.1 Obiekty sportowe | ||
| + | |||
| + | Do najważniejszych obiektów sportowych w Ełku zaliczyć należy Stadion Miejski (piłkarski i lekkoatletyczny, wraz z infrastrukturą i sztucznymi boiskami dla innych dyscyplin) oraz położony przy stadionie Park Wodny (basen), stadion lekkoatletyczny im. Kamili Skolimowskiej przy Zespole Szkół nr 1 im. Jędrzeja śniadeckiego (szkole chemicznej), a także użytkowaną współcześnie przez bokserów Ełka Mazur zabytkowa hala sportowa z początku XX wieku. W 2007 uruchomiono ponadto nową halę widowiskowo-sportową przy ulicy Maksymiliana Kolbego. | ||
| + | Obiektami miejskimi zarządza Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji. | ||
| + | |||
| + | 15.2 Kluby sportowe | ||
| + | |||
| + | Największe tradycje sportowe w Ełku związane są z piłką nożną i boksem. Od 1917 działał niemiecki klub piłkarski Masovia Lyck, po wojnie największe sukcesy notował Mazur Ełk, przez wiele sezonów występujący w III lidze, zdobywca okręgowego Pucharu Polski. Od 1998 w Ełku działa też Płomień, założony dwa lata wcześniej jako Płomień Woszczele. | ||
| + | Z sekcją bokserską Mazura Ełk związane są sukcesy najbardziej znanych wychowanków: Leszka Błażyńskiego (dwukrotnego brązowego medalisty olimpijskiego), Grzegorza Jabłońskiego (olimpijczyka), Michała Syrowatki (mistrza Polski, zawodowca, który jedną ze swoich profesjonalnych walk stoczył w Ełku). | ||
| + | Sukcesy odnosili także kolarze LUKK Ełk, gdzie przez kilka pracował jako trener Wojciech Walkiewicz, późniejszy szef kadry narodowej. Wychowankiem tego klubu jest m.in. triumfator Tour de Pologne Cezary Zamana. | ||
| + | W Ełku prowadzone są także kluby (w tym uczniowskie): siatkarskie (Mikro Ełk), koszykarskie (Jaćwing Ełk, Dwutakt Ełk), piłki ręcznej (Szczypiorniak Ełk), wioślarskie (MOS Ełk), pływackie (Delfin Ełk, MOS Ełk), karate kyokushin (Ełcki Klub Karate Kyokushin) i inne. | ||
| + | |||
| + | 15.3 Imprezy sportowe | ||
| + | |||
| + | Ełk kilkakrotnie organizował mistrzostwa Polski w kolarstwie przełajowym (m.in. 1998, 2005, 2012), przez miasto przejeżdżali także kolarze uczestniczący w Tour de Pologne (po raz ostatni w 2008, ale Ełk nie był miastem etapowym). 31 marca 2004 w Ełku rozegrano mecz reprezentacji piłkarskich do lat 19, Polska zremisowała wówczas z Litwą 1:1. | ||
| + | Sportowy charakter ma coroczna impreza motoryzacyjna „Mazurski MotoShow”. | ||
| + | Od 2007 Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji organizuje imprezę biegową – Półmaraton Ełcki (w 2013 szóstą edycję biegu ukończyło 273 osób). | ||
| + | |||
| + | 15. TURYSTYKA | ||
| + | |||
| + | Ełk, z uwagi na położenie i warunki naturalne (bogactwo przyrody, możliwość wypoczynku, także aktywnego, nad wodą), jest ważnym ośrodkiem turystycznym. Poza atrakcjami w samym mieście (np. Ełcka Kolej Wąskotorowa wraz z muzeum kolejnictwa) wytyczono w najbliższej okolicy miasta szereg szlaków turystycznych: | ||
| + | • Niebieski pieszy im. Michała Kajki – z Ełku nad jezioro Orzysz (53 km); | ||
| + | • Zielony pieszy Tatarski – z Ełku do Boguszy (26 km), upamiętniający wydarzenia okresu potopu szwedzkiego; | ||
| + | • Czarny pieszy „Dookoła Ełku” – z Ełku przez Szeligi, Miluki i Oracze (18 km); | ||
| + | • Czerwony pieszy – z Ełku do Wierzbowa (38 km); | ||
| + | • Żółty pieszy – z Czerwonego Dworu do Augustowa (116 km), którego Ełk jest jednym ze środkowych etapów; | ||
| + | • Żółty rowerowy „Wokół jeziora Selmęt Wielki” (49 km); | ||
| + | • Czerwony rowerowy „Morenowych Wzgórz” (47 km); | ||
| + | • Niebieski rowerowy „Tatarskim Szlakiem”(38 km). | ||
| + | |||
| + | 16. RELIGIA | ||
| + | |||
| + | Największe kościoły i grupy wyznaniowe w Ełku to: | ||
| + | * kościół rzymskokatolicki – miasto jest stolicą diecezji, działa 11 parafii w ramach trzech dekanatów (Matki Boskiej Fatimskiej, Miłosierdzia Bożego i Świętej Rodziny); | ||
| + | * kościoły protestanckie – ewangelicko-augsburski, ewangelicko-metodystyczny, chrześcijan baptystów, chrześcijański „Słowo Wiary”, Ewangeliczni Chrześcijanie w Duchu Apostolskim, Zielonoświątkowy; | ||
| + | * Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny; | ||
| + | * Świadkowie Jehowy. | ||
| + | |||
| + | Przed 1945 działała w Ełku gmina żydowska, powstała w 1815. W okolicy miasta zbudowano synagogę. Wieloletnim rabinem gminy był Elizer Silbermann, a jeden z jego następców Lazar Lippmann Silbermann prowadził w latach 1864-1885 wydawnictwo „Mekize Nirdamim”, zajmujace się edytorstwem rzadkich ksiąg hebrajskich i rękopisów, cenione w Europie, które kontynuacje swoja znalazło w Berlinie. | ||
| + | |||
| + | 17. OSOBY ZWIĄZANE Z EŁKIEM | ||
| + | |||
| + | Wśród wyróżniających się postaci, urodzonych lub działających w Ełku i najbliższej okolicy, znaleźli się: | ||
| + | * Jan Malecki, pastor, pisarz, drukarz, założyciel szkoły; | ||
| + | * Hieronim Malecki, pastor, drukarz, syn poprzedniego; | ||
| + | * Marcin Deyka, poeta, nauczyciel; | ||
| + | * Michał Grodzki, poeta, pedagog; | ||
| + | * Michał Pogorzelski, poeta, nauczyciel; | ||
| + | * Bernard Rostok (Rostkowski), poeta; | ||
| + | * Ludwig von Baczko, historyk; | ||
| + | * Johann Samuel Rosenheyn, nauczyciel, dyrektor gimnazjum w Ełku, honorowy obywatel miasta; | ||
| + | * Wilhelm Menzel, filolog, nauczyciel; | ||
| + | * Friedrich Dewischeit, poeta, nauczyciel w Ełku; | ||
| + | * Julius Larz, prawnik, deputowany; | ||
| + | * Frycz Olszewski, mazurski poeta ludowy; | ||
| + | * Gustaw Gizewiusz, pastor, polski dziaacz narodowy na Mazurach, literat i wydawca; | ||
| + | * Jan Marczówka, poeta ludowy, nauczyciel; | ||
| + | * Woldemar Junker von Ober-Conreuth, wysoki urzędnik administracji pruskiej; | ||
| + | * Adalbert Falk, polityk, urzędnik w Ełku, minister rządu pruskiego; | ||
| + | * Friedrich Marcinkowski, urzędnik; | ||
| + | * Carl Gustav Sanio, botanik, badacz sosny; | ||
| + | * Konrad Kob, prawnik, deputowany; | ||
| + | * Johannes Mahraun, nauczyciel, deputowany; | ||
| + | * Tobiasz Stulich, poeta ludowy; | ||
| + | * Arthur Ludwich, filolog klasyczny, profesor w Królewcu i Wrocławiu; | ||
| + | * Richard Klebs, geolog, badacz bursztynu; | ||
| + | * Jan Karol Sembrzycki, mazurski działacz narodowy, redaktor i wydawca; | ||
| + | * Michał Kajka, mazurski poeta ludowy; | ||
| + | * Adalbert von Falk, generał armii pruskiej, honorowy obywatel Ełku, syn Adalberta Falka; | ||
| + | * Karol Bahrke, wydawca i dziennikarz; | ||
| + | * Carl Contag, urzędnik administracji pruskiej; | ||
| + | * Georg Flatau, psychiatra i neurolog; | ||
| + | * Theodor Flatau, otorynolaryngolog; | ||
| + | * Otto von Schrader, admirał; | ||
| + | * Mieczysław Rogalski, dyplomata polski, pracownik konsulatu w Ełku; | ||
| + | * Karl Fox, duchowny katolicki, pierwszy proboszcz w powojennym Ełku; | ||
| + | * Hugo Zwillenberg, dyplomata, prawnik, przedsiębiorca; | ||
| + | * Fryderyk Leyk, działacz polski na Mazurach; | ||
| + | * Gustaw Sawicki (Sawitzki), działacz mazurski; | ||
| + | * Hermann Gollub, historyk; | ||
| + | * Horst Biernath, pisarz; | ||
| + | * Traugott Riechert, oftamolog, neurochirurg; | ||
| + | * Irena Misztal, nauczycielka, pisarka; | ||
| + | * Czesław Nalborski, instruktor harcerski; | ||
| + | * Walter Tanau, malarz, rzeźbiarz i grafik; | ||
| + | * Karlheinz Poredda, samorządowiec, najstarszy burmistrz w Niemczech (Hipstedt, Dolna Saksonia); | ||
| + | * Paul Matzkowski, piłkarz, zawodnik reprezentacji Niemiec „B”; | ||
| + | * Kurt Symanzik, fizyk; | ||
| + | * Siegfired Lenz, pisarz, honorowy obywatel Ełku; | ||
| + | * Ingrid Gamer-Wallert, egiptolog; | ||
| + | * Jerzy Kulej, bokser, mieszkaniec Ełku, honorowy członek klubu Mazur Ełk; | ||
| + | * Klaus Gerwien, piłkarz; | ||
| + | * Jerzy Pietkiewicz, polityk; | ||
| + | * Antoni Zajkowski, judoka, wicemistrz olimpijski; | ||
| + | * Artur Balazs, polityk, minister; | ||
| + | * Jarosław Buszko, biolog, profesor Uniwersytetu Mikołaja Kopernika; | ||
| + | * Wojciech Bauer, pisarz; | ||
| + | * Elżbieta Krajewska-Kułak, lekarka, profesor Uniwersytetu w Białymstoku; | ||
| + | * Andrzej Klimaszewski, lekkoatleta; | ||
| + | * Roman Czepe, polityk, samorządowiec; | ||
| + | * Cezary Zamana, kolarz; | ||
| + | * Marcin Miller, muzyk disco-polo; | ||
| + | * Wojciech Kossakowski, polityk; | ||
| + | * Tomasz Makowski, polityk; | ||
| + | * Mariusz Daniszewski, wioślarz, olimpijczyk; | ||
| + | * Sebastian Kosiorek, wioślarz, olimpijczyk; | ||
| + | * Łukasz Siemion, wioślarz, olimpijczyk. | ||
| − | + | 18. MIASTA PARTNERSKIE | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | Ełk nawiązał kontakty partnerskie z następującymi miastami europejskimi: | |
| − | + | • Galatone (Włochy), | |
| − | + | • Lida (Białoruś), | |
| − | + | • Lorenskog (Norwegia), | |
| − | + | • Nettetal (Niemcy), | |
| − | + | • Olita (Litwa), | |
| − | + | • Orbassano (Włochy), | |
| − | + | • Oziorsk (Rosja). | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | 19. BIBLIOGRAFIA | |
| − | + | * Achremczyk Stanisław, Ełk. Dzieje miasta, [Olsztyn] 2012 | |
| − | + | [[Kategoria:Miejscowość]] | |
| − | [[Kategoria: | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
Wersja z 22:43, 14 sty 2015
Ełk (niem. Lyck) jest trzecim pod względem liczby ludności miastem województwa warmińsko-mazurskiego. Jest zarazem największym miastem w regionie Mazur, siedzibą władz powiatu i diecezji katolickiej. Liczba ludności Ełku w 2014 wynosi niemal 60 tysięcy.
Spis treści
Nazwa
Pierwotna polska nazwa miasta brzmi "Łek" i po raz pierwszy pojawia się u Jana Długosza. Pochodzenie tej nazwy kojarzone jest z Jaćwingami i określeniem okolicznej rzeki, które oznaczać miało "białą wodę". Inną możliwą podstawą nazwy jest słowo "łęg" – nadbrzeżna łąka. Przeobrażenie nazwy Łek w Ełk nastąpiło w wyniku adaptacji formy deklinacyjnej "we Łku" na "w Ełku". Nazwy niemieckie, pojawiające się od chwili założenia osady, to: Licke, Lik, Licce, Lueck, wreszcie Lyck.
Położenie
Ełk położony jest w południowo-wschodniej części historycznych Mazur, a zarazem w południowo-wschodniej części województwa warmińsko-mazurskiego. Geograficzne położenie miasta związane jest z Pojezierzem Mazurskim, a ściślej – z Pojezierzem Ełckim.
Obszar miasta obejmuje 21,07 km2. 24 % tego terenu stanowią użytki rolne, 4 % - leśne.
Warunki naturalne
Ełk jest położony nad Jeziorem Ełckim i jeziorem Sunowo, a także nad rzeką Ełk (dopływem Biebrzy). Na terenie miasta znajdują się dwa mniejsze jeziora: Szyba i Selmęt Mały.
Krajobraz Ełku i najbliższej okolicy ukształtował się w okresie ostatniego zlodowacenia. Teren jest mniej pofałdowany niż północna część Pojezierza Ełckiego, występują duże tereny równinne, powiązane z Równiną Augustowską. W kotlinach morenowych znajdują się większe jeziora i koryta rzek. Pobliska góra Bunelka – najwyższe miejsce brzegu podmiejskiego jeziora Szarek – stanowi znane miejsce widokowe na panoramę Ełku i okolicy miasta.
Ełk znajduje się w strefie regionu klimatycznego mazursko-podlaskiego, który należy do najzimniejszych regionów Polski. Zima trwa około 110 dni (ze średnią temperaturą dobową poniżej 0 stopni C), lato – około 80 (średnia temperatura przekraczająca 15 stopni C). W klimacie tym krótko trwają przedwiośnie i okres wegetacyjny. Miesiące letnie przynoszą najwięcej opadów, natomiast utrzymywanie się pokrywy śnieżnej przekracza zwykle 80 dni. Średnioroczna temperatura w ostatnim ćwierćwieczu XX wieku wynosiła 5,3 stopni C, a wielkość opadów – 617-579 mm.
Ełk znajduje się w centralnej części obszaru Zielonych Płuc Polski. Jest to region cenny przyrodniczo, o dużych kompleksach leśnych, bogatych w faunę. Bogactwem gatunkowym ryb mogą także pochwalić się okoliczne jeziora.
Dzieje miejscowości
Najstarsze ślady obecności człowieka w okolicy dzisiejszego Ełku i Giżycka pochodzą z około 15000-14000 p.n.e. Znaleziono m.in. grot pochodzący z ery mezolitu.
Do połowy XIII wieku teren ten zamieszkiwali Jaćwingowie, a kontrolowane przez nich ziemie sięgały ziemi augustowskiej i suwalskiej. Przypuszczalnie z uwagi na strategiczne położenie nad Jeziorem Ełckim istniał gród jaćwieski. Pod koniec XIII wieku ziemie te stały się celem skutecznych podbojów Zakonu Krzyżackiego (klęska Jaćwingów pod Prawdziskami w 1283). Krzyżacy założyli nad jeziorem strażnicę, którą z czasem postanowiono zastąpić zamkiem; kroniki pruskie wspominają o zamku już u schyłku XIII wieku, ale w rzeczywistości budowę zamku na wyspie Jeziora Ełckiego zainicjował w 1398 komtur bałgijski Ulrich von Jungingen, późniejszy wielki mistrz Zakonu, osadzając tam podległego komturowi Bałgi prokuratora. Po 10 latach budowa była zakończona, zapewniając państwu zakonnemu ważną strażnicę graniczną przed atakami z Litwy i Mazowsza. Miało to szczególne znaczenie w okresie bezpośrednio poprzedzającym wojnę krzyżacko-polską.
Jednocześnie rozwijała się osada rzemieślnicza, zasiedlana przybyszami z Niemiec i Mazowsza. Okolice sprzyjały rybołówstwu, bartnictwu, myślistwu. Rozwój został zahamowany wydarzeniami wojennymi 1410, kiedy i zamek, i osada zostały spalone. Niebawem jednak zamek odbudowano, a osada w 1425 zyskała przywilej lokacyjny wielkiego mistrza Pawła von Russdorfa. Sołtysem wsi o nazwie Lyck (Łek) został Bartosz Bratomil. Dzięki szybkiemu rozwojowi wsi, który był też związany z położeniem handlowym na szlaku z Mazowsza do Królewca, w 1435 przywilej lokacyjny odnowiono.
W okresie wojny trzynastoletniej miejscowa ludność wystąpiła zbrojnie przeciwko Krzyżakom, zdobyto również zamek i wybito jego załogę, ale pokój toruński z 1466 przyznał osadę ponownie państwu zakonnemu. Wydarzenia te przerwały praktycznie handlową wymianę z Mazowszem, a poważny konflikt zbrojny powrócił na te ziemie pół wieku później, kiedy w 1520 atak wojsk mazowieckich na zamek ełcki został odparty. Niebawem jednak hołd pruski zakończył istnienie państwa krzyżackiego i Ełk wszedł w skład Prus Książęcych, stając się siedzibą starosty księcia pruskiego. W 1545 w okolicy Ełku dokonano wyznaczenia granicy na tzw. Kamiennym Brodzie.
Ełk pozostawał w tym okresie formalnie wsią. Wiadomo, że w 1525 był siedzibą sądu ławniczego. W dokumencie z 1554 określony został mianem oppidum, tj. formy pośredniej między wsią a miastem, a niebawem, około 1558-1560, otrzymał od księcia Albrechta przywilej targowy, przypuszczalnie również z prawami miejskimi; oryginalny dokument nie zachował się, uległ bowiem zniszczeniu w pożarze krótko po wydaniu, ale na szeroki charakter przywilejów może wskazywać kolejny dokument, wystawiony 23 sierpnia 1669 przez elektora Fryderyka Wilhelma I. Akt ten odnawiał bowiem wcześniej nadane prawa miejskie.
Zdominowany przez ludność osadniczą z Mazowsza XVI-wieczny Ełk potrzebował duszpasterstwa polskojęzycznego. Kiedy w 1537 popadł w konflikt najpierw z ludnością, a potem i z księciem Albrechtem pastor Melchior Grus, w jego miejsce sprowadzony został Jan Malecki, pochodzący z Sącza pastor, pisarz i drukarz-wydawca. Został on proboszczem i superintendentem w Ełku, założył szkołę polską (1546) oraz prowadził w latach 50. XVI wieku drukarnię. Szkoła współpracowała z królewiecką Albertyną, zyskując rangę prowincjonalnej, potem książęcej.
Kontakty gospodarcze Ełku z Mazowszem i Litwą oraz znaczenie szkolnictwa poprawiły nieco sytuację miejscowości, niemniej znaczącemu rozwojowi stawały na przeszkodzie regularnie dotykające Ełk epidemie dżumy (1559, 1563, a także 1653 i 1709-1710). W 1656 najazd tatarsko-litewski, reperkusja postawy elektora w okresie potopu szwedzkiego (wątek ten rozwinięty został w Potopie Sienkiewicza), przyniósł ruinę Ełku. W efekcie liczba ludności wciąż oscylowała w okolicy tysiąca. W 1669 Fryderyk Wilhelm I nadał wspomnianym edyktem prawa miejskie Ełkowi, wraz z przywilejami targowymi. Dopiero to otworzyło drogę do rozwoju, chociaż bardziej na szczeblu regionalnym, a to z uwagi na zmieniające się wobec uniezależniania się Prus szlaki handlowe. Miasto dotknęły w tym czasie dwa duże pożary (1688, 1695), szczególnie dotkliwe ze względu na zabudowę drewnianą, a także kolejna fala epidemii. W 1692 miasto liczyło 193 budynki (w różnym stanie utrzymania, także mocno podupadłe), były też 23 place przewidziane do zagospodarowania. W 1807 przez miasto przemaszerowały wojska rosyjskie, od których uwolniono się opłacając kontrybucje.
Stopniowy rozwój miejskiego charakteru Ełku nastąpił w połowie XIX wieku. Od 1818 Ełk był siedzibą powiatu w rejencji gąbińskiej (w 1905 powiat znalazł się rejencji olsztyńskiej). Około 1850 liczba mieszkańców przekroczyła 4 tysiące, a pół wieku później było to już niemal 12 tysięcy. Był wówczas Ełk piątym miastem Prus Wschodnich, ustępując jedynie Królewcowi, Tylży, Olsztynowi i Gąbinowi. Rozwijała się stopniowo infrastruktura miejska (kanalizacja, gazownia, sieć telefoniczna). Ełk był też ważnym ośrodkiem wojskowym. W 1868 do miasta dotarła kolej, łącząc Ełk z Królewcem; w kolejnych latach powstawały dalsze linie, m.in. do Olsztyna, Pisza, Prostek (w dalszej perspektywie do Białegostoku), Korsz. W 1910 otwarto nowy żelbetowy most na Jeziorze Ełckim.
Powstawały też bądź rozwijały się ważne instytucje. W 1800 uruchomiono seminarium nauczycielskie, a w 1812 szkołę prowincjonalną podniesiono do rangi gimnazjum. W 1877 rozpoczęto budowę budynku dla sądu krajowego, którego siedzibę postanowiono umieścić w Ełku.
Przeważała ludność polska, zmiany demograficzne dały się zaobserwować dopiero w połowie XIX wieku – w większym stopniu w samym mieście, w mniejszym w okolicznych miejscowościach powiatu. W samym Ełku wydawano polskie książki i gazetę "Przyjaciel Ludu Łecki", działała Mazurska Partia Ludowa. W 1815 powstała ponadto gmina żydowska, która za miastem zbudowała synagogę. W połowie XIX wieku Ełk znalazł się także w orbicie działań na rzecz rekatolizacji Mazur – w 1853 powstała stacja misyjna, a rok później parafia pod wezwaniem św. Wojciecha.
Ełk znacząco dotknęły zniszczenia I wojny światowej, kiedy miasto znalazło się na drodze przemarszu wojsk rosyjskich. Po wojnie odbudowane miasto rozwinęło się gospodarczo, powstały tartaki, cegielnie, fabryki (m.in. przemysł maszynowy). Wyniki plebiscytu z lipca 1920 wypadły jednoznacznie za Prusami Wschodnimi, mimo aktywnej działalności Fryderyka Leyka: opcja polska w samym mieście zyskała zaledwie 7 głosów przy 8339 za Prusami. Nie zaniedbując swoich rodaków, od 1923 Polska utrzymywała w Ełku wicekonsulat, którym (aż do wybuchu II wojny światowej) kierowali kolejno Filip Zawada, Tadeusz Kunicki, Zygmunt Liczbiński, Tadeusz Borkowski, Tadeusz Chęciński, Jan Jerzy Rapf, Romuald Putryński i Mieczysław Rogalski.
W przededniu II wojny w Ełku mieszkało 16 i pół tysiąca osób. Walki o miasto dokonały dużych spustoszeń, zniszczeniu uległa niemal połowa zabudowy, a liczba ludności – tragicznie zmarłej bądź wysiedlonej – została zredukowana poniżej 2 tysięcy. Administrację polską z rąk Rosjan nie bez trudu przejął wiosną 1945 starosta Władysław Niksa, który wkrótce mianował burmistrza Fryderyka Jeroma. We wrześniu tegoż roku na czele miasta stanął burmistrz Mieczysław Krzywkowski, pod kierunkiem którego rozpoczęły się prace odbudowcze. Zaczęła także napływać ludność repatriancka z Kresów, głównie Grodzieńszczyzny i Wileńszczyzny. Liczebny poziom sprzed 1939 osiągnięto około dziesięć lat po wojnie.
Do reformy samorządowej w 1975 Ełk był miastem powiatowym i pozostawał na terenie województwa białostockiego. Status miasta powiatowego utracił w 1975 po likwidacji tego szczebla administracyjnego, znalazł się wówczas na terenie nowego województwa – suwalskiego. Już w III Rzeczypospolitej odzyskał charakter miasta powiatowego z początkiem 1999, po raz kolejny zmieniając przynależność wojewódzką, tym razem na rzecz warmińsko-mazurskiego. W PRL Ełk stał się ośrodkiem przemysłu budowlanego, włókienniczego i spożywczego, działały fabryka sklejek i wytwórnia osprzętu elektrycznego.
Od 1990 nasiliły się działania na rzecz polityki ekologicznej w Ełku, który znalazł się w ważnym punkcie obszaru funkcjonalnego "Zielone Płuca Polski". Wyrazem tej polityki stało się wdrożenie programu "Ełk – miasto ekologiczne". Polityka ta dobrze koreluje z rozwojem turystyki, który czyni z Ełku wiodący ośrodek turystyczny na Mazurach.
W 1992 ustanowiono katolicką diecezje z siedzibą w Ełku, a w czerwcu 1999 z pielgrzymką przebywał papież Jan Paweł II. Msza z udziałem około 300 tysięcy wiernych, w większości oczywiście przyjezdnych, stała się największym zgromadzeniem w historii miasta.
W XXI wieku liczba mieszkańców Ełku zbliża się do 60 tysięcy.
Demografia
Przez kilka stuleci Ełk, pozostając miejscowością pośrednio między wsią a miastem (pierwsze prawa nadane w XV wieku, po zniszczeniach częściowo odnowione w 1560 i ostatecznie w 1669), liczył sobie około tysiąca mieszkańców. Szybszemu rozwojowi, który byłby naturalny, stawały na przeszkodzie epidemie, zniszczenia wojenne, wreszcie niekorzystne układy polityczno-gospodarcze.
U schyłku XVIII wieku liczba mieszkańców zbliżyła się do 2 tysięcy, a w chwili utworzenia powiatu ełckiego w 1818 wynosiła 2304. Wiek XIX w miastach Prus Wschodnich przyniósł znaczny wzrost liczby ludności miejskiej; w przypadku Ełku był to wzrost mniej więcej sześciokrotny, jako że miasto liczyło sobie: w 1852 4243 mieszkańców, w 1867 – 5318, w 1880 – 6671, w 1885 – 8624, a w 1895 już 11 722. W 1910 w Ełku mieszkało 13 428 osób.
Do wybuchu II wojny światowej liczba ełczan przekroczyła 16 tysięcy, by ulec drastycznej redukcji w wyniki działań wojennych w styczniu 1945 – ponownie do około tysiąca. Polityka repatriacyjna i rozwój miasta po 1945 przynosił stopniowy wzrost liczby mieszkańców: 1954 – 16 630, 1961 – 21 952, 1970 – 27 400, 1978 – 35 800, 1982 – 40 016, 1988 – 49 526, 2002 – 55 307, 2011 – 59 044.
Administracja
Przynależność państwowa i administracyjna
Od chwili powstania Ełk, jeszcze jako osada, pozostawał w granicach państwa Zakonu Krzyżackiego. Od 1466 znalazł się na terenie lennym Królestwa Polskiego, początkowo w granicach Prus Zakonnych, a po sekularyzacji (1525) Prus Książęcych. W 1618 doszło do unii prusko-brandenburskiej i ziemia ełcka znalazła się w granicach państwa unijnego, pozostając jeszcze do 1657 lennem Polski. Od 1701 był Ełk miastem Królestwa Prus; po zjednoczeniu Niemiec i powstaniu Rzeszy Niemieckiej (1871) wszedł w skład tej ostatniej, pozostając częścią państwa pruskiego do zachowania jego odrębności (do 1919), a później samej Rzeszy. W 1945 Ełk przyznano Polsce; był największym miastem powojennej Polski, które nigdy nie należało do państwa polskiego.
Od 1772 Ełk znajdował się w pruskiej prowincji Prusy Wschodnie, w tym od 1818 był stolicą powiatu.
W Polsce powojennej miasto było położone najpierw w granicach województwa białostockiego, potem suwalskiego, wreszcie warmińsko-mazurskiego. Było miastem powiatowym przez cały czas funkcjonowania powiatowego szczebla samorządu (1946-1975 i od 1999).
Burmistrzowie, landraci i prezydenci
Urząd burmistrza Ełku pełnili m.in.:
- Friedrich Janus (1669-1673);
- Albrecht Jack (od 1673);
- Ernst Unverdorben (z przerwami do 1693);
- Christoph Kosig (1685-1690);
- Fryderyk Kiehl (1728);
- Stephani (połowa XIX wieku);
- Karl Lasch (lata 20. XX wieku);
- Walter Lackner (od 1926);
- Hansel (lata 30. XX wieku).
Urząd landrata, tj. zwierzchnika administracji powiatowej pruskiej, pełnili od 1818:
- Ernst Friedrich von Kannewurf (1818);
- Willwodinger (1837);
- Anton von Wegnern (1843);
- Lauterbach (1852);
- Rudolf von Kannewurff (1853);
- Rudolf Levin von Marschall (1857, komisarycznie);
- Hermann Wilhelm von Brandt (1857);
- von Trotta (lata 60. XIX wieku);
- Eugen Drewello (1867);
- Robert von der Marwitz (1875);
- Karl von Groeben (1888);
- Friedrich Wilhelm Tappenbeck (1893);
- Franz Behrendt (1900);
- Georg Suermondt (1905);
- Max Peters (1913);
- Ernst Adolf Döbereiner (1928);
- Knispel (1935);
- Kulessa (1939);
- Dietrich von Ploetz (1939).
Po 1945 na czele miasta stali m.in.:
- Fryderyk Jerom (1945, pierwszy powojenny burmistrz);
- Mieczysław Krzywkowski (od 1945, burmistrz);
- Tadeusz Soczewka (lata 70. XX wieku, naczelnik).
Od 1990 urząd prezydenta Ełku pełnili:
- Adam Puza (1990-1994);
- Zdzisław Fadrowski (1994-2002);
- Janusz Nowakowski (2002-2006);
- Tomasz Andrukiewicz (od 2006).
Rada Miasta
Rada miejska Ełku liczy obecnie 23 radnych.
Podział na osiedla
W Ełku funkcjonuje tradycyjny, zwyczajowy podział na osiedla, bez usankcjonowania administracyjnego. Do najstarszych osiedli, z zabudową częściowo z czasów przedwojennych, należy Centrum, Grunwaldzkie, Kochanowskiego, Północ I, Szyba i Zatorze. Pozostałe osiedla Ełku to:
- Baranki;
- Bogdanowicza;
- Jeziorna;
- Konieczki;
- Pod Lasem;
- Północ II;
- Tuwima (najmłodsze, powstałe po 2000);
- Wczasowe.
Zabytki
Zabytkowy charakter mają w Ełku m.in. następujące budowle sakralne:
- kościół Najświętszego Serca Jezusowego, zbudowany w połowie XIX wieku jako świątynia ewangelicka, przebudowywany po zniszczeniach w czasie I wojny światowej, po 1945 przekazany Kościołowi katolickiemu;
- kościół katedralny św. Wojciecha, budowany na przełomie XIX i XX wieku w stylu neogotyckim, konsekrowany w 1903, w 1992 podniesiony do rangi katedry, stanowi także diecezjalne sanktuarium Matki Boskiej Fatimskiej;
- kościół chrześcijan baptystów, neogotycki, zbudowany w pierwszym dziesięcioleciu XX wieku;
- siedziba Wyższego Seminarium Duchownego Diecezji Ełckiej (od 1992), w zabytkowej kamienicy z początku XX wieku, położonej w pobliżu katedry.
Inne ważne zabytki miasta to m.in.:
- pozostałości zamku krzyżackiego z XV wieku (na półwyspie Jeziora Ełckiego), od połowy XVIII wieku wykorzystywanego przez administrację wymiaru sprawiedliwości, w tym do 1970 jako zakład więzienny;
- wieża ciśnień z 1895, użytkowana w pierwotnym charakterze do lat 70-tych XX wieku, obecnie siedziba Muzeum Kropli Wody, siedziba Stowarzyszenia Mniejszości Niemieckiej "Mazury" oraz punkt widokowy;
- żelbetowy most na Jeziorze Ełckim z 1910;
- siedziba Szkoły Artystycznej w Ełku, zabytkowa kamienica z 1919;
- siedziba Sądu Rejonowego w Ełku, zabytkowa kamienica z 1911;
- siedziba Straży Miejskiej w Ełku, zabytkowa kamienica z początku XX wieku, dawniej użytkowana jako izba położnicza, w okresie PRL siedziba regionalnych władz PZPR i komenda hufca harcerskiego, potem szkoła muzyczna;
- Miejski Park Solidarności w Centrum, dawny park miejski im. Królowej Luizy, założony na przełomie XIX i XX wieku z inicjatywy Związku Upiększania Miasta, przemianowany w 2000 i odrestaurowany w 2009; na jego terenie znajdują się m.in. pomniki przyrody (buki pospolite, dąb szypułkowy, klon jawor), fontanna, pomniki (z okazji 20-lecia powrotu Mazur do Polski z 1965 i Michała Kajki z 1958, przed 1945 Kolumna Hindenburga i pomniki upamiętniające poległych żołnierzy niemieckich), a także zabytkowe gmachy, w tym siedziba sądu rejonowego i kościół baptystyczny;
- sala sportowa z początku XX wieku, w czasie II wojny światowej miejsce przetrzymywania jeńców francuskich, obecnie w użytkowaniu sekcji bokserskiej Mazura Ełk;
- kamienice i domy mieszkalne z XIX i XX wieku, m.in. trzy kamienice przy ulicy Armii Krajowej;
- parowozownia (normalnotorowa) z 1906, przy stacji Ełk;
- Ełcka Kolej Wąskotorowa, powstała w latach 1910-1913, funkcjonująca także po 1945 jako kolej dojazdowa, od 2002 jako kolej turystyczna; w budynku przy stacji Ełk Wąskotorowy działa Muzeum Ełckiej Kolei Wąskotorowej;
- cmentarz komunalny i wojskowy, funkcjonujący od 1788, z wydzieloną częścią na kwatery wojenne w 1914;
- cmentarz katolicki z połowy XIX wieku, przy ulicy Pięknej, obecnie nieczynny;
- cmentarze wojenne z czasów I wojny światowej – żołnierzy niemieckich i rosyjskich.
Poza rejestrem zabytków znajdują się niektóre użytkowane wciąż gmachy, w tym jeden ze starszych w mieście – siedziba Poczty Głównej z 1881 w centrum miasta, a także ratusz z 1912 (siedziba władz miasta i starostwa powiatowego).
Gospodarka
Budżet Ełku na 2015 zakłada wydatki w wysokości 181 milionów 400 tysięcy złotych, a dochody na poziomie 173 milionów 300 tysięcy złotych. Zadłużenie miasta zakładane na koniec 2015 ma wynieść 62,3 milionów złotych.
Ełk jest siedzibą podstrefy Suwalskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej, stwarzającej preferencyjne warunki inwestycyjne dla podmiotów krajowych i zagranicznych.
Do najbardziej znanych ełckich przedsiębiorstw należą:
- Porta Drzwi (fabryka ościeżnic i drzwi);
- MG Murbet (wyroby stalowe);
- Impress Decor (fabryka papieru na potrzeby dekoracji meblowych);
- Cezar (fabryka listew);
- Animex Mazury (produkcja mięsna);
- Zakład Elektrotechniki Motoryzacyjnej;
- Sungsan-Zem Polska (produkcja oświetlenia samochodowego).
W październiku 2012 uruchomiono w Ełku Park Naukowo-Technologiczny.
Transport
Transport drogowy
Ełk przecinają drogi krajowe: nr 16 (Dolna Grupa – Ogrodniki) oraz nr 65 (Gołdap-Bobrowniki). Fragmentem obu tych dróg jest około 12-kilometrowa obwodnica miasta, pozwalająca na ominięcie centrum, zbudowana w latach 2004-2012. Ełk znajduje się również na trasie planowej drogi ekspresowej drogi S61, polskiego fragmentu europejskiej Via Baltica. Ze wsią Staświny (gmina Miłki, powiat Giżycko) Ełk łączy droga wojewódzka nr 656.
Odległość z Ełku do stolicy województwa Olsztyna wynosi 153 km. Nieco bliżej jest do Białegostoku (104 km), natomiast odległość do Warszawy to 224 km.
Do najdłuższych ulic w Ełku należą ulice Przemysłowa, Suwalska i Sikorskiego, wszystkie ponad 2-kilometrowe.
Transport kolejowy
Ełk dysponuje największym węzłem kolejowym na Mazurach. Najważniejsza dla transportu kolejowego jest linia nr 219, łącząca Ełk z Olsztynem (przez Szczytno); linia ta w dalszej perspektywie zapewnia łączność z wieloma innymi miastami Polski. Przez Ełk przechodzi także linia kolejowa nr 38, prowadząca do Białegostoku oraz do Korsz (dalej linią nr 353 do Olsztyna). Inne ełckie linie – nr 41 do Gołdapi i nr 223 do Czerwonki (przez Mrągowo) – są nieczynne na fragmentarycznych odcinkach trasy.
Główny dworzec został otwarty w 1868. Stary budynek dworcowy odbudowano po zniszczeniach w czasie II wojny światowej, a w 2014 oddano go do użytku po kolejnym remoncie. W czasie ostatniego remontu przywrócono historyczny dwuspadowy dach. Na stacji działają trzy (z czterech istniejących) perony.
Poza stacją Ełk funkcjonują w mieście stacje Ełk Towarowy I i Ełk Wąskotorowy oraz przystanki Ełk Szyba Wschód i Ełk Szyba Zachód. Stacja Ełk Towarowy II i przystanek Ełk Zachód są nieczynne.
Ełcka Kolej Wąskotorowa, ze względu na ograniczenia naturalne i remontowe, kursuje obecnie do Sypitek (gmina Kalinowo).
Transport miejski
W Ełku działa od 1973 komunikacja autobusowa. Od 2007 Miejski Zakład Komunikacji w Ełku jest spółką z ograniczoną odpowiedzialnością, której udziałowcami są miasto Ełk i gmina wiejska Ełk. Obsługuje transport na terenie miasta, gminy wiejskiej Ełk oraz gminy Stare Juchy. W 2014 działało 17 linii autobusowych (numery 1-18, bez numeru 15).
Transport lotniczy
W ramach programu Odlotowa Polska Wschodnia (fundusz europejski "Rozwój Polski Wschodniej") rozpoczęto w 2012 prace nad realizacją projektu budowy lotniska trawiastego obsługującego Ełk w nieodległej Pisanicy (gmina Kalinowo). Program ma być realizowany we współpracy z Krosnem i Chełmem.
Służba zdrowia
W Ełku działa szpital wojskowy z przychodnią (ul. Kościuszki) oraz prywatne Mazurskie Centrum Zdrowia „Pro Medica” (szpital i przychodnia), jako spółka akcyjna (ul. Baranki).
Oświata i nauka
Szkolnictwo podstawowe i średnie
W Ełku działa siedem publicznych szkół podstawowych: • Nr 2 im. I Dywizji Tadeusza Kościuszki; • Nr 3 im. Henryka Sienkiewicza; • Nr 4 im. Prof. Władysława Szafera; • Nr 5 im. Marii Konopnickiej; • Nr 6 przy Zespole Szkół Samorządowych; • Nr 7 z oddziałami integracyjnymi; • Nr 9 im. Jana Pawła II.
Dwie podstawowe szkoły specjalne działają przy Zespole Szkół Specjalnych nr 4.
Funkcjonują cztery gimnazja (w tym gimnazjum nr 3 nosi imię kardynała Stefana Wyszyńskiego) oraz następujace szkoly ponadgimnazjalne: • I Liceum Ogólnokształcące im. Stefana Żeromskiego; • Zespół Szkół nr 1 im. Jędrzeja Śniadeckiego (tzw. szkoła chemiczna); • Zespół Szkół nr 2 im. Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, w tym II Liceum Ogólnokształcące im. Baczyńskiego; • Zespół Szkół nr 3 im. Jana i Hieronima Małeckich (tzw. szkoła odzieżowa); • Zespół Szkół nr 5 im. Karola Brzostowskiego (tzw. szkoła ekonomiczna); • Zespół Szkół nr 6 im. Macieja Rataja (tzw. szkoła rolnicza); • Zespół Szkół Mechaniczno-Elektrycznych (z technikum i zasadniczą szkołą zawodową); • Liceum Ogólnokształcące przy Zespole Szkół Samorządowych.
12.2. Szkoły wyższe
W Ełku działa diecezjalne Wyższe Seminarium Duchowne. Inne uczelnie prowadzą w mieście jednostki zamiejscowe (wydziały, filie): • Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie – Wydział Studiów Technicznych i Społecznych (wcześniej Centrum Studiów Bałtyckich); • Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku; • Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy.
Mazurska Szkoła Wyższa w Ełku, uczelnia niepubliczna kształcąca w zakresie edukacj iartystycznej, architektury krajoobrazu, gospodarki przestrzennej oraz turystyki, rozpoczęła działalność w 2011 (po przekształceniu Wszechnicy Warmińskiej w Lidzbarku Warmińskim), ale już dwa lata później została włączona do Gdańskiej Szkoły Wyższej.
12. KULTURA
13.1. Ełckie Centrum Kultury
Kluczową instytucją w dziedzinie kultury jest dla miasta Ełckie Centrum Kultury, przy którym działają takie agendy, jak Teatr Współczesny, Ełcki Teatr Tańca, Teatr 30 Minut, Mazurski Zespół Piesni i Tańca „Ełk”, grupa tańca współczesnego ABC, Dyskusyjny Klub Filmowy „Kinoman”, pracownie modelarstwa, ceramiki, fotografii oraz szereg innych. Centrum organizuje popularne coroczne festiwale: • Międzynarodowy Festiwal Folkloru Dzieci i Młodzieży „Tęcza”, • Festiwal Tańca Współczesnego „Impresje”, • Festiwal Sztuk Pirotechnicznych „Ełk, Ogień i Woda” (dawniej jako Festiwal Teatrów Plenerowych „Ełk, Wind and Fire”), • Mazurskie Lato Kabaretowe „Mulatka” (od 1995).
Miasto organizuje także inne festiwale: ogólnopolski festiwal kultury hip-hopowej „Hip Hop Raport Projekt Ełk” oraz imprezę motoryzacyjną „Mazurski MotoShow”.
13.2. Kina
Sala kinowa działa w Ełckim Centrum Kultury, ponadto funkcjonuje kino sieciowe „Planet Cinema”. W pogodne wieczory letnie w amfiteatrze filmy są wyświetlane w ramach „Mazurskiego Kina pod Gwiazdami”.
13.3. Biblioteki
Najważniejszą biblioteką ełcką jest Miejska Biblioteka Publiczna, założona w 1946 jako biblioteka powiatowa; przez jakiś czas działała jako oddział biblioteki wojewódzkiej w Suwałkach. Przez ponad 30 lat od 1971 siedziba mieściła się przy Ełckim Centrum Kultury, od 2003 biblioteka dysponuje własnym budynkiem (przy ul. Armii Krajowej). Księgozbiór liczy około 100 tysięcy woluminów. W czerwcu 2013 bibliotece nadano imię zaprzyjaźnionej z książnicą artystki fotograficzki Zofii Nasierowskiej. Funkcjonuje w Ełku również biblioteka Wyższego Seminarium Duchownego diecezji ełckiej oraz filia Warmińsko-Mazurskiej Biblioteki Pedagogicznej w Olsztynie.
13.4. Muzea
W 2012 utworzono Muzeum Historyczne w Ełku, które mimo trwających wciąż prac organizatorskich udostępnia już swoje zbiory w tymczasowej siedzibie w kamienicy przy ulicy Jana i Hieronima Małeckich. Muzeum gromadzi głównie materiały historyczne, etnograficzne, archeologiczne. W 2014 Muzeum przejęło opiekę nad Ełcką Koleją Wąskotorową. Inne placówki muzealne w Ełku to: • Muzeum Zabytków Kolejnictwa (ze skansenem pszczelarskim), przy stacji Ełk Wąskotorowy; • Muzeum Kropli Wody w historycznej wiezy ciśnień; • Muzeum Jeziora w Centrum Edukacji Ekologicznej przy ulicy Parkowej.
13. MEDIA
14.1 Prasa
Współczesne tytuły prasowe związane z Ełkiem to przede wszystkim bezpłatne „Ełcka Gazeta Powiatowa”, „Extra Tygodnik Mazur” i „Dwutygodnik Mazurski”. Ukazują się także lokalne wydania dzienników – białostockiej „Gazety Współczesnej” („Gazeta Mazurska”) i „Gazety Olsztyńskiej („Rozmaitości Ełckie”). Ełk ma duże tradycje prasowe, także polskie, z minionych stuleci. W latach 1842-1850 ukazywał się „Przyjaciel Ludu Łecki” pod redakcją Gustawa Gizewiusza i Marcina Giersza. Inne tytuły to m.in. „Gazeta Ludowa” (ukazywała się w latach 1892-1902) i „Poselstwo Prawdy” (od 1903). Od 1856 wydawano także pismo żydowskie – „Ha-Magid”.
14.2 Stacje radiowe i telewizyjne
W Ełku działa lokalna redakcja stacji TVP Olsztyn oraz telewizja Amazing Ełk, dawniej wchodząca w skład sieci Tee-Top. Nadają rozgłośnie Radio 5 Ełk (jedna z rozgłośni suwalskiego Radia 5) i Radio Bayer FM.
14. SPORT I REKREACJA
15.1 Obiekty sportowe
Do najważniejszych obiektów sportowych w Ełku zaliczyć należy Stadion Miejski (piłkarski i lekkoatletyczny, wraz z infrastrukturą i sztucznymi boiskami dla innych dyscyplin) oraz położony przy stadionie Park Wodny (basen), stadion lekkoatletyczny im. Kamili Skolimowskiej przy Zespole Szkół nr 1 im. Jędrzeja śniadeckiego (szkole chemicznej), a także użytkowaną współcześnie przez bokserów Ełka Mazur zabytkowa hala sportowa z początku XX wieku. W 2007 uruchomiono ponadto nową halę widowiskowo-sportową przy ulicy Maksymiliana Kolbego. Obiektami miejskimi zarządza Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji.
15.2 Kluby sportowe
Największe tradycje sportowe w Ełku związane są z piłką nożną i boksem. Od 1917 działał niemiecki klub piłkarski Masovia Lyck, po wojnie największe sukcesy notował Mazur Ełk, przez wiele sezonów występujący w III lidze, zdobywca okręgowego Pucharu Polski. Od 1998 w Ełku działa też Płomień, założony dwa lata wcześniej jako Płomień Woszczele. Z sekcją bokserską Mazura Ełk związane są sukcesy najbardziej znanych wychowanków: Leszka Błażyńskiego (dwukrotnego brązowego medalisty olimpijskiego), Grzegorza Jabłońskiego (olimpijczyka), Michała Syrowatki (mistrza Polski, zawodowca, który jedną ze swoich profesjonalnych walk stoczył w Ełku). Sukcesy odnosili także kolarze LUKK Ełk, gdzie przez kilka pracował jako trener Wojciech Walkiewicz, późniejszy szef kadry narodowej. Wychowankiem tego klubu jest m.in. triumfator Tour de Pologne Cezary Zamana. W Ełku prowadzone są także kluby (w tym uczniowskie): siatkarskie (Mikro Ełk), koszykarskie (Jaćwing Ełk, Dwutakt Ełk), piłki ręcznej (Szczypiorniak Ełk), wioślarskie (MOS Ełk), pływackie (Delfin Ełk, MOS Ełk), karate kyokushin (Ełcki Klub Karate Kyokushin) i inne.
15.3 Imprezy sportowe
Ełk kilkakrotnie organizował mistrzostwa Polski w kolarstwie przełajowym (m.in. 1998, 2005, 2012), przez miasto przejeżdżali także kolarze uczestniczący w Tour de Pologne (po raz ostatni w 2008, ale Ełk nie był miastem etapowym). 31 marca 2004 w Ełku rozegrano mecz reprezentacji piłkarskich do lat 19, Polska zremisowała wówczas z Litwą 1:1. Sportowy charakter ma coroczna impreza motoryzacyjna „Mazurski MotoShow”. Od 2007 Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji organizuje imprezę biegową – Półmaraton Ełcki (w 2013 szóstą edycję biegu ukończyło 273 osób).
15. TURYSTYKA
Ełk, z uwagi na położenie i warunki naturalne (bogactwo przyrody, możliwość wypoczynku, także aktywnego, nad wodą), jest ważnym ośrodkiem turystycznym. Poza atrakcjami w samym mieście (np. Ełcka Kolej Wąskotorowa wraz z muzeum kolejnictwa) wytyczono w najbliższej okolicy miasta szereg szlaków turystycznych: • Niebieski pieszy im. Michała Kajki – z Ełku nad jezioro Orzysz (53 km); • Zielony pieszy Tatarski – z Ełku do Boguszy (26 km), upamiętniający wydarzenia okresu potopu szwedzkiego; • Czarny pieszy „Dookoła Ełku” – z Ełku przez Szeligi, Miluki i Oracze (18 km); • Czerwony pieszy – z Ełku do Wierzbowa (38 km); • Żółty pieszy – z Czerwonego Dworu do Augustowa (116 km), którego Ełk jest jednym ze środkowych etapów; • Żółty rowerowy „Wokół jeziora Selmęt Wielki” (49 km); • Czerwony rowerowy „Morenowych Wzgórz” (47 km); • Niebieski rowerowy „Tatarskim Szlakiem”(38 km).
16. RELIGIA
Największe kościoły i grupy wyznaniowe w Ełku to:
- kościół rzymskokatolicki – miasto jest stolicą diecezji, działa 11 parafii w ramach trzech dekanatów (Matki Boskiej Fatimskiej, Miłosierdzia Bożego i Świętej Rodziny);
- kościoły protestanckie – ewangelicko-augsburski, ewangelicko-metodystyczny, chrześcijan baptystów, chrześcijański „Słowo Wiary”, Ewangeliczni Chrześcijanie w Duchu Apostolskim, Zielonoświątkowy;
- Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny;
- Świadkowie Jehowy.
Przed 1945 działała w Ełku gmina żydowska, powstała w 1815. W okolicy miasta zbudowano synagogę. Wieloletnim rabinem gminy był Elizer Silbermann, a jeden z jego następców Lazar Lippmann Silbermann prowadził w latach 1864-1885 wydawnictwo „Mekize Nirdamim”, zajmujace się edytorstwem rzadkich ksiąg hebrajskich i rękopisów, cenione w Europie, które kontynuacje swoja znalazło w Berlinie.
17. OSOBY ZWIĄZANE Z EŁKIEM
Wśród wyróżniających się postaci, urodzonych lub działających w Ełku i najbliższej okolicy, znaleźli się:
- Jan Malecki, pastor, pisarz, drukarz, założyciel szkoły;
- Hieronim Malecki, pastor, drukarz, syn poprzedniego;
- Marcin Deyka, poeta, nauczyciel;
- Michał Grodzki, poeta, pedagog;
- Michał Pogorzelski, poeta, nauczyciel;
- Bernard Rostok (Rostkowski), poeta;
- Ludwig von Baczko, historyk;
- Johann Samuel Rosenheyn, nauczyciel, dyrektor gimnazjum w Ełku, honorowy obywatel miasta;
- Wilhelm Menzel, filolog, nauczyciel;
- Friedrich Dewischeit, poeta, nauczyciel w Ełku;
- Julius Larz, prawnik, deputowany;
- Frycz Olszewski, mazurski poeta ludowy;
- Gustaw Gizewiusz, pastor, polski dziaacz narodowy na Mazurach, literat i wydawca;
- Jan Marczówka, poeta ludowy, nauczyciel;
- Woldemar Junker von Ober-Conreuth, wysoki urzędnik administracji pruskiej;
- Adalbert Falk, polityk, urzędnik w Ełku, minister rządu pruskiego;
- Friedrich Marcinkowski, urzędnik;
- Carl Gustav Sanio, botanik, badacz sosny;
- Konrad Kob, prawnik, deputowany;
- Johannes Mahraun, nauczyciel, deputowany;
- Tobiasz Stulich, poeta ludowy;
- Arthur Ludwich, filolog klasyczny, profesor w Królewcu i Wrocławiu;
- Richard Klebs, geolog, badacz bursztynu;
- Jan Karol Sembrzycki, mazurski działacz narodowy, redaktor i wydawca;
- Michał Kajka, mazurski poeta ludowy;
- Adalbert von Falk, generał armii pruskiej, honorowy obywatel Ełku, syn Adalberta Falka;
- Karol Bahrke, wydawca i dziennikarz;
- Carl Contag, urzędnik administracji pruskiej;
- Georg Flatau, psychiatra i neurolog;
- Theodor Flatau, otorynolaryngolog;
- Otto von Schrader, admirał;
- Mieczysław Rogalski, dyplomata polski, pracownik konsulatu w Ełku;
- Karl Fox, duchowny katolicki, pierwszy proboszcz w powojennym Ełku;
- Hugo Zwillenberg, dyplomata, prawnik, przedsiębiorca;
- Fryderyk Leyk, działacz polski na Mazurach;
- Gustaw Sawicki (Sawitzki), działacz mazurski;
- Hermann Gollub, historyk;
- Horst Biernath, pisarz;
- Traugott Riechert, oftamolog, neurochirurg;
- Irena Misztal, nauczycielka, pisarka;
- Czesław Nalborski, instruktor harcerski;
- Walter Tanau, malarz, rzeźbiarz i grafik;
- Karlheinz Poredda, samorządowiec, najstarszy burmistrz w Niemczech (Hipstedt, Dolna Saksonia);
- Paul Matzkowski, piłkarz, zawodnik reprezentacji Niemiec „B”;
- Kurt Symanzik, fizyk;
- Siegfired Lenz, pisarz, honorowy obywatel Ełku;
- Ingrid Gamer-Wallert, egiptolog;
- Jerzy Kulej, bokser, mieszkaniec Ełku, honorowy członek klubu Mazur Ełk;
- Klaus Gerwien, piłkarz;
- Jerzy Pietkiewicz, polityk;
- Antoni Zajkowski, judoka, wicemistrz olimpijski;
- Artur Balazs, polityk, minister;
- Jarosław Buszko, biolog, profesor Uniwersytetu Mikołaja Kopernika;
- Wojciech Bauer, pisarz;
- Elżbieta Krajewska-Kułak, lekarka, profesor Uniwersytetu w Białymstoku;
- Andrzej Klimaszewski, lekkoatleta;
- Roman Czepe, polityk, samorządowiec;
- Cezary Zamana, kolarz;
- Marcin Miller, muzyk disco-polo;
- Wojciech Kossakowski, polityk;
- Tomasz Makowski, polityk;
- Mariusz Daniszewski, wioślarz, olimpijczyk;
- Sebastian Kosiorek, wioślarz, olimpijczyk;
- Łukasz Siemion, wioślarz, olimpijczyk.
18. MIASTA PARTNERSKIE
Ełk nawiązał kontakty partnerskie z następującymi miastami europejskimi: • Galatone (Włochy), • Lida (Białoruś), • Lorenskog (Norwegia), • Nettetal (Niemcy), • Olita (Litwa), • Orbassano (Włochy), • Oziorsk (Rosja).
19. BIBLIOGRAFIA
- Achremczyk Stanisław, Ełk. Dzieje miasta, [Olsztyn] 2012
