Prusy Królewskie

Prusy Królewskie – prowincja Korony Polskiej utworzona z ziem państwa zakonu krzyżackiego w Prusach na mocy drugiego pokoju toruńskiego (19 X 1466), od 1569 inkorporowana do Polski; na mocy traktatów podpisanych w Petersburgu (5 VIII 1772, I rozbiór Polski) włączona do Królestwa Prus (bez Gdańska i Torunia, przyłączonych po II rozbiorze w 1793 roku) jako Prusy Zachodnie (Westpreussen).

Administracja i ustrój

Prusy Królewskie obejmowały: ziemię chełmińską i michałowską, pomorską, Warmię oraz Pomezanię z Malborkiem, Sztumem, Elblągiem i Dzierzgoniem. Dzieliły się na trzy województwa: pomorskie, malborskie i chełmińskie, a te na powiaty, mniejsze jednostki administracyjne skarbowo-sądowe: pomorskie - 8 powiatów: człuchowski, gdański, mirachowski, nowski, pucki, świecki, tczewski i tucholski; chełmińskie - 2 powiaty: chełmiński i michałowski; malborskie stanowiło jeden powiat. Gdańsk, Toruń i Elbląg stanowiły samodzielne jednostki administracyjne.

Zaliczana do Prus Królewskich Warmia (biskupie księstwo) posiadała własną, odrębną od pruskiej administrację. W latach 1637-1657 w skład województwa pomorskiego wchodziły starostwa lęborskie i bytowskie (księstwo lęborsko-bytowskie po śmierci ostatniego władcy Bogusława XIV zostało, jako lenno Korony, od 1526 r. przyłączone do Polski; na mocy traktatów welawsko-bydgoskich w 1657 przekazane jako lenno elektorowi brandenburskiemu Fryderykowi Wilhelmowi I). W ramach województw istniały struktury urzędów ziemskich, zbliżone do innych ziem koronnych: najwyższym w hierarchii był urząd wojewody, potem kasztelana i podkomorzego. Wojewoda posiadał kompetencje sądownicze, zwoływał sejmiki, rozsyłał uniwersały poborowe i na pospolite ruszenie.

Prusy Królewskie posiadały w ramach Korony znaczną autonomię, wyrażającą się m.in. w: nadawaniu urzędów wyłącznie indygenom, funkcjonowaniu odrębnych instytucji prawa sądowego (chełmińskie po ujednoliceniu obowiązującego prawa w prowincji przez Kazimierza Jagiellończyka i reformie zatwierdzonej przez sejm z 1598 roku - tzw. Korektura pruska), monety (złoty pruski i grzywna pruska bite w mennicy w Toruniu) i skarbu pruskiego. Organem władzy była ukształtowana w II poł. XV wieku Rada Pruska (biskupi warmiński i chełmiński, wojewodowie chełmiński, malborski i pomorski, kasztelanowie chełmiński, elbląski i gdański, podkomorzy chełmiński, malborski i pomorski oraz reprezentanci Torunia, Elbląga i Gdańska) oraz posiadające kompetencje ustawodawcze dwuizbowe zgromadzenie stanowe (izba ziemska: prałaci, urzędnicy ziemscy, szlachta; izba miejska: przedstawiciele mniejszych miast pruskich). W latach 1521-1538 utworzono pruski sejmik prowincjonalny (dwuizbowy: rada (senat) oraz posłowie szlacheccy i do 1662 roku przedstawiciele miast, zwoływany dwa razy do roku, obradował w Malborku lub Grudziądzu; prezesem sejmiku został biskup warmiński) oraz sejmiki partykularne, wybierające posłów na sejmik prowincjonalny (po jednym sejmiku w województwach malborskim (w Sztumie), chełmińskim (w Kowalewie lub Radzyniu) oraz pomorskim (w Starogardzie); w województwie pomorskim posłów na sejmik partykularny wybierano na 8 sejmikach powiatowych).

Po inkorporacji Prus Królewskich do Korony (zniesieniu autonomii) na sejmie w Lublinie 16 III 1569 roku sejmik prowincjonalny został zachowany jako sejmik generalny (generał pruski, dwuizbowy odmiennie od innych koronnych i litewskich sejmików generalnych), a biskupi, wojewodowie i kasztelanowie weszli w skład senatu w sejmie Rzeczypospolitej.

Ludność

W XVI wieku liczba ludności w Prusach Królewskich wynosiła ponad 297 tys. osób, w drugiej połowie XVIII wieku ponad 396 tys. osób. Blisko 1/3 stanowili mieszkańcy miast (największy odsetek ludności miejskiej spośród wszystkich prowincji Korony). Charakterystyczna dla stanowego społeczeństwa tej prowincji była zamożność mieszczaństwa i jej kompetencje polityczne (przedstawicielstwo w zgromadzeniach stanowych). Przeważała wśród niej ludność pochodzenia niemieckiego, podobnie jak wśród szlachty. Ludność pochodzenia polskiego stanowiła większość na ziemi chełmińskiej.

Od początku lat 20. XVI wieku szerzyła się w Prusach Królewskich reformacja. Nauka Marcina Lutra dotarła początkowo do wielkich miast pruskich: Gdańska, Torunia, Elbląga i Braniewa, by do połowy stulecia rozprzestrzenić się także w mniejszych miejscowościach. Od połowy XVI wieku stany pruskie występowały z żądaniami swobód dla konfesji augsburskiej w prowincji. W efekcie cztery największe miasta pruskie otrzymały przywileje religijne w latach 1557-1558, a mniejsze sukcesywnie do roku 1570. Po 1560 roku większość ludności pruskiej (za wyjątkiem Warmii) stanowili protestanci. Pojawili się także kalwini, a na Żuławach osiedlali się mennonici. Od początku panowania Zygmunta III następuje stopniowa rekatolizacja społeczeństwa pruskiego.

W życiu gospodarczym Prus Królewskich, również w skali całej Rzeczypospolitej, ze względu na handel głownie zbożem i drewnem, a także import, istotną rolę odgrywały wielkie miasta pruskie Gdańsk i Elbląg. Obydwa ośrodki, a także Toruń i mniejsze miasta, były ponadto centrami produkcji rzemieślniczej: piwowarstwa, tkactwa, meblarstwa, wyrobów metalowych oraz budownictwa okrętowego (stocznie w Gdańsku i Elblągu). Żyzność gleb, zwłaszcza na Żuławach, sprzyjała dochodowości produkcji rolnej i hodowli oraz rozwojowi młynów, gorzelni, garbarni. Na wsi dominował model gospodarki folwarcznej. Niewielka część mieszkańców wybrzeża zajmowała się rybołówstwem.

Edukacja i kultura

Szkolnictwo średnie prowincji oparte było na gimnazjach w Chełmnie (1473), Elblągu (protestanckie, otwarte w 1535 i jezuickie), Gdańsku (protestanckie, utworzone w 1558, przekształcone w gimnazjum akademickie) i Toruniu (1568, przekształcone w gimnazjum akademickie w 1594). W Prusach Królewskich działali astronomowie i matematycy: Mikołaj Kopernik (1473-1543), gdańszczanie Piotr Krüger (1580-1639), Jan Heweliusz (1611-1687), Jan Hecker (1625-1675), Henryk Kühn (zm. 1769). Z katedrą medycyny gimnazjum w Gdańsku związani byli znani lekarze: Jan Mathe, Wawrzyniec Eichstadt (1596-1660), Jerzy Seger (1629-1678). W tymże mieście działali także: Izrael Conradt (1634-1715) i Jan Adam Kulmus (1689-1745), autor podręcznika anatomii. Z Gdańska pochodzili prawnicy: Jan Nixdorf (1625-1697), Eliasz Konstanty Schröder (1625-1680) oraz Gotfryd Lengnich (1689-1774). Pierwsza obszerną historię Gdańska (Der Stadt Danzig historische Beschreibung, Gdańsk i Amsterdam 1687) spisał prawnik z wykształcenia Reinhold Curicke. Nauki humanistyczne reprezentowali filozof i historyk, profesor gimnazjum akademickiego w Gdańsku Bartłomiej Keckermann (1572-1609), historyk, kanonik warmiński, profesor gimnazjum w Elblągu Joachim Pastorius (1611-1681), profesor gimnazjów w Gdańsku i Toruniu, pochodzący z Prus Książęcych historyk Christoph Hartknoch (1644-1687) oraz historyk Prus Królewskich Jerzy Daniel Seyler (1686-1745).

W Toruniu Georg Peter Schultz w latach 1722-1725 wydawał czasopismo naukowe "Das Gelährte Preussen". W 1720 powstało gdańskie towarzystwo naukowe Societas Literaria (istniało do 1727), a w 1721 elbląskie Gelehrte Gesellschaft. W 1743 utworzono w Gdańsku Societas Physicae Experimentalis. Z Prus Królewskich wywodzili się uczeni: elblążanin Samuel Hartlib (ok. 1600-1662), gdańszczanin Daniel Gabriel Fahrenheit (1686-1736), urodzony w Tczewie Jan Jerzy Forster (1754-1794). W Polsce działał architekci rodem z Torunia Efreim Schroeger (1727-1783). Z Prus Królewskich pochodzili malarze: Jerzy Daniel Schultz ((1620-1683), Andrzej Stech (1635-1697) i Bartłomiej Strobel (1591 - po 1647), barokowy rzeźbiarz Andrzej Schlüter (1634-1714). W Gdańsku osiedli rytownicy: Holender Wilhelm Hondiusz (1597-1652) i Jeremiasz Falck (1610-1677).

Kalendarium wydarzeń politycznych

• 1472-1479 - wojna "popia", działania zbrojne wojsk biskupa warmińskiego Mikołaja Tungena, krzyżackich i polskich na Warmii i w Prusach Królewskich podjęte w wyniku sporu Tungena z Kazimierzem Jagiellończykiem o prawo obsadzania biskupstwa;
• 1519-1521 - wojna polsko-krzyżacka; zaciężne oddziały w służbie krzyżackiej zdobywają Chojnice, Starogard, Tczew i podchodzą pod Gdańsk, Krzyżacy oblegają Elbląg;
• 1568, 24 III - Zygmunt August powołuje Komisję Morską, urząd do spraw morza i żeglugi (kontroli działalności kaprów) pod przewodnictwem kasztelana gdańskiego Jana Kostki i opata oliwskiego Kacpra Geschkau;
• 1570, 15 III, statuty Stanisława Karnkowskiego, biskupa kujawskiego (od 1581 prymasa Polski), potwierdzają i regulują prawnie zwierzchności Korony Polskiej nad Gdańskiem; zatwierdzone przez sejm 20 czerwca 1570;
• 1576-1577 - wojna króla Stefana Batorego z Gdańskiem; bitwa pod Lubieszewem (17 IV 1577); oblężenie Gdańska przez wojska polskie;
• 1626 - utworzenie przez Zygmunta III Komisji Okrętów Królewskich;
• 1626-1629 - wojna polsko-szwedzka w Prusach Królewskich; bitwy pod Gniewem (22 IX - 1 X 1626), Czarnem (Hammersztynem, 12-17 IV 1627), Tczewem (7-8 VIII 1627), Oliwą (28 XI 1627), Górznem (12 II 1629), Trzcianą (25 VI 1629);
• 1629, 26 IX - zawarcie w Starym Targu (Altmarku) sześciomiesięcznego rozejmu pomiędzy Rzecząpospolitą a Szwecją;
• 1635, 12 IX - zawarcie w Sztumskiej Wsi (Stumsdorffie) rozejmu pomiędzy Rzecząpospolitą a Szwecją na dalszych 26 lat;
• 1636-1637 - zatarg Władysława IV z Gdańskiem o cło morskie;
• 1655-1660 - druga wojna północna; przymierze obronne stanów pruskich z elektorem brandenburskim Fryderykiem Wilhelmem I zawarte w Ryńsku (12 XI 1655); kampania szwedzka w Prusach Królewskich, zajęcie Brodnicy, Torunia, Elbląga, Tczewa, Gniewu, Grudziądza i Malborka (grudzień 1655 - styczeń 1656); przymierze szwedzko-brandenburskie zawarte w Malborku (25 VI 1656); kampania Jana Kazimierza w Prusach Królewskich (październik 1656); kampania Stefana Czarnieckiego w Prusach Królewskich (grudzień 1656-luty 1657), bitwa pod Chojnicami (2 I 1657); oblężenie Torunia przez wojska polsko-cesarskie (lipiec-30 XII 1658); działania Aleksandra Koniecpolskiego i Jana Sobieskiego w rejonie Malborka i Żuław (jesień 1658); działania wojsk polskich pod komendą Jerzego Lubomirskiego w Prusach Królewskich, zdobycie Brodnicy, Grudziądza i Głowy Gdańskiej, nieudana próba opanowania Elbląga przez wojska prusko-brandenburskie (druga połowa 1659); pokój w Oliwie (3 V 1660);
• 1698, 10 XI - zajęcie Elbląga przez wojska brandenburskie;
• 1699, 17 XII - układ polsko-brandenburski, Rzeczpospolita odzyskuje Elbląg;
• 1703-1704 - działania wojenne w Prusach Królewskich podczas wielkiej wojny północnej; zdobycie Torunia (14 X 1703) i Malborka (8 XII 1703) przez wojska szwedzkie; Karol XII do połowy 1704 rezyduje w Lidzbarku Warmińskim;
• 1709-1711 - epidemia w Prusach Królewskich;
• 1724, 16 VII - tumult toruński, zamieszki pomiędzy protestantami a katolikami, zdemolowanie kolegium jezuickiego;
• 1733-1735 - wojna o sukcesję polską; Stanisław Leszczyński w Gdańsku, oblężenie miasta przez wojska rosyjskie (luty-30 VI 1734);
• 1767, 20 III - zawiązanie konfederacji szlachty protestanckiej w Toruniu (konfederacja toruńska);
• 1769, 17 VIII - zawiązanie w Starogardzie konfederacji pomorskiej;
• 1770 - zajęcie Żuław Gdańskich przez wojska pruskie;
• 1772, 5 VIII - podpisanie przez Rosję, Prusy i Austrię traktatu rozbioru Rzeczypospolitej w Petersburgu;
• 1772 - zajęcie Elbląga (13 IX), Grudziądza (21 IX) i innych miast pruskich, za wyjątkiem Torunia i Gdańska, przez wojska pruskie.

Bibliografia

Wacław Odyniec, Dzieje Prus Królewskich (1454-1772). Zarys monograficzny, Warszawa 1972.
Prusy Królewskie. Społeczeństwo, kultura, gospodarka 1454-1772, red. Edmund Kizik, Gdańsk 2012.
Janusz Małłek, Dwie części Prus: studia z dziejów Prus Książęcych i Prus Królewskich w XVI i XVII wieku, Olsztyn 1987.
Historia Pomorza (red. Gerard Labuda), t. II, cz. 1, Poznań 1976.
Prusy Książęce i Prusy Królewskie w XVI-XVIII wieku, red. Jacek Wijaczka, Kielce 1997.