Wądołek

Wądołek
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	piski
Gmina	Pisz
Liczba ludności (2014)	brak
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Wądołek
Położenie na mapie Polski Wądołek
{{#invoke:Koordynaty|szablon}}

Wądołek (niem. Wondolleck, od 1938 r. Wondollen) – dawna wieś położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie piskim, w gminie Pisz.

Położenie

Wieś położona była w południowo-wschodniej części obecnego województwa warmińsko-mazurskiego, w południowej części Puszczy Piskiej, 20 km na południe od Pisza, przy granicy z województwem podlaskim.

Dzieje miejscowości

Osada rozwinęła się tu w związku z uruchomieniem huty rudy żelaza. Zakład hutniczy zaprojektowano tu już w latach 80. XVIII wieku, a w latach następnych przejął on zadania huty i hamerni w Jaśkowie i Wiartlu. Hutę ulokowano nad strumykiem, dopływem Pisy, aby zapewnić jej wystarczającą ilość wody; przejęto też istniejący tu już młyn. Wprawdzie badania przeprowadzone w 1799 roku wykazały, iż w tej okolicy złoża rudy są znacznie mniejsze niż oczekiwano, jednak budowę zakładu kontynuowano (w latach 1799–1806), a rudę sprowadzano tu ze złóż odległych o 20–50 km. W 1799 roku wybudowano cegielnię, zaś dwa lata później trzy domy mieszkalne dla 12 rodzin robotników, stajnie, dwa domy mieszkalne dla mistrza zakładu i stolarza-modelarza, gospodę ze stajnią, kuźnię z mieszkaniem i stajnią. Następnie wzniesiono budynek dmuchawy, odlewnię, wielki piec z ładownią i mostem ładowaniczym oraz szopę na węgiel drzewny. Wielki piec w hucie wybudowano na kwadratowym fundamencie (6 m długości, 6 m szerokości oraz 6 m głębokości). Komin miał wysokość około 11 m, a średnica jego wnętrza wynosiła około 1,5–2,4 m. Zaprojektowano również śluzy i tamy w celu zapewnienia odpowiedniego poziomu i spadku wody do poruszania miechów, a także młyn do mielenia rudy.

W 1802 roku założono zakład hutniczy, w którym zatrudniony był inspektor hutniczy, faktor hutniczy i nadzorca budowy (od 1804 roku również jeszcze jeden faktor). Wielki piec uruchomiono w czerwcu 1805 roku. W ciągu następnych miesięcy oddano do użytku duży magazyn na wapno, zakład tłuczenia wapna i szlaki oraz inne urządzenia techniczne. Po utworzeniu Księstwa Warszawskiego i zamknięciu tym samym dostępu do złóż w dorzeczu Narwi i Omulwi przeprowadzono badania na obszarze powiatu szczycieńskiego i rudę do Wądołka sprowadzano m.in. z okolic miejscowości: Spaliny Małe, Rozogi, Klon, Turośl, Ukta i Jeżów. Tamtejsze zasoby rudy pokryły zapotrzebowanie zakładu aż do 1874 roku.

W latach 1809–1811 hutę jeszcze rozbudowano. Wzniesiono fryszerkę do uzyskiwania żelaza w sztabach stali, a także sprowadzono wykwalifikowanych robotników hutniczych ze Śląska, Westfalii i Saksonii. Efekty produkcji zakładu w Wądołku nie dorównywały żelazu i stali ze Śląska czy Szwecji, jednak były one dobrej jakości. Koszty uruchomienia huty (ponad 70 tysięcy talarów) zwróciły się już w 1818 roku, a rząd próbował (bezskutecznie) w 1826 roku sprzedać ją prywatnemu przedsiębiorcy.

Zakład w Wądołku był jednym z najmniejszych zakładów w Prusach, a z czasem zaczął przegrywać konkurencję z większymi hutami w zachodnich częściach królestwa. Mimo to dawał on pracę 50 hutnikom, wielu węglarzom i kopaczom. W 1857 roku Wądołek liczył 182 mieszkańców, należał więc do większych osad na terenie powiatu (w 1864 roku liczył 157 mieszkańców, w 1867 – 143 osoby). W kulminacyjnym momencie swego funkcjonowania, tj. przed 1860 rokiem, huta wytwarzała rocznie 319 ton odlewów i żelaza kowalnego, a także stal i wały młyńskie; produkowano tu narzędzia i naczynia niezbędne w rolnictwie i gospodarstwach domowych oraz charakterystyczne krzyże znane z wielu mazurskich cmentarzy. Odlano tu również dzwony do kościoła w Jeżach.

Według relacji z tego okresu Wądołek robił duże wrażenie. Paul Rosenwall relacjonował: Kiedy lękaliśmy się już, że zostaniemy na noc w lesie bez noclegu, poprzez drzewa jęły prześwitywać czerwone dachy okazałych budynków [...] huty żelaza w Wądołku. To znaczne przedsiębiorstwo [...] jest wielkim dobrodziejstwem dla tej okolicy, gdyż dzięki niemu przybywa corocznie do obiegu znaczna suma pieniędzy. Zarabiają ją okoliczni wieśniacy dowożeniem rudy żelaza, węgla, drzewa oraz pracą ręczną.

Kres działania huty zaczął się zbliżać wraz ze zjednoczeniem Niemiec pod egidą Prus. Rozwijające się w ogromnym tempie hutnictwo niemieckie oraz równie szybki rozwój kolei sprawiły, że wyroby z Wądołka zaczęły przegrywać z nimi konkurencję. W 1878 roku rząd zdecydował się ograniczyć jego produkcję, a w 1880 roku huta została zamknięta. W 1889 roku zburzono wielki piec i odlewnię. Największy zakład przemysłowy w Puszczy Piskiej – a w pewnym okresie w całych Prusach Wschodnich – przestał istnieć.

Do opuszczonego przez dyrektora huty domu wprowadził się leśniczy Schmidt z rewiru Wądołek (część nieistniejącego już Nadleśnictwa Wilcze Bagno – Wolfsbruch). Dwa duże budynki zajął posterunek celny. Przy karczmie znajdował się punkt pocztowy.

Pamięć o hucie przetrwała. W początkach XX wieku Mieczysław Orłowicz pisał, że wycieczka do Wądołka jest godna polecenia, głównie dlatego, że wieś jest ładnie położona w Jańsborskiej Puszczy. W tym czasie, a także w dwudziestoleciu międzywojennym, turystów przyciągały tu ruiny budynków dawnego zakładu, stawy, jazy, miechy, turbiny. Obok leśniczówki działała we wsi gospoda z miejscami noclegowymi i pensjonat. Nad stawem, z którego woda dawniej napędzała turbiny huty, wzniesiono altanę widokową. Po 1945 roku z osady pozostała jedynie leśniczówka zwana Jelenim Borem. W początkach lat 90. osoba prywatna chciała wydzierżawić leśniczówkę i poddać ją remontowi, aby przywrócić jej dawny wygląd. Mimo to leśniczówka została rozebrana (1993).

W następnych latach postulowano (Ryszard W. Pawlicki) objęcie terenów huty i osady ochroną (ustanowienie tzw. trwałej ruiny), jednak bezskutecznie. Fundamenty budynków uległy zniszczeniu, podobnie jak ślady po urządzeniach hydrotechnicznych. Najpierw więc zniknęła huta, po niej wieś, a wreszcie pozostałości po nich.

Zachowaniem pamięci o Wądołku zainteresowało się Stowarzyszenie "Sadyba" z Kadzidłowa. Uporządkowano teren dawnej osady i ustawiono tablice informacyjne. W 2009 roku uporządkowano również teren miejscowego cmentarza. Obecnie da się zidentyfikować około 65 grobów (najstarszy pochodzi z 1864 roku).

Galeria zdjęć

• 

  Wądołek. Mapa.
  Źródło: www.forum.kowale.com.pl/
• 

  Ruiny huty.
  Źródło: www.forum.kowale.com.pl/
• 

  Dawny taras widokowy nad stawem.
  Fot. Kamil Jarzyło. Źródło: www.picasaweb.google.com
• 

  Pozostałości po hucie.
  Fot. Kamil Jarzyło. Źródło: www.picasaweb.google.com
• 

  Tablica informacyjna.
  Fot. Kamil Jarzyło. Źródło: www.picasaweb.google.com
• 

  Cmentarz w Wądołku.
  Źródło: www.zso.pisz.pl/
• 

  Wądołek. Tu była wieś.
  Fot. Krzysztof A. Worobiec. Źródło: www.sadybamazury.wordpress.com
• 

  Pozostałości układu hydrotechnicznego.
  Źródło: www.forum.kowale.com.pl/

Zobacz też

• Sowiróg – dawna wieś w gminie Pisz

Bibliografia

Hippel Rudolf von, Przegląd statystycznych i innych uwarunkowań powiatu Johannisburg na podstawie przeprowadzonego spisu powszechnego w dniu 3 grudnia 1867 r. wg zestawienia starosty von Hippela w roku 1868, "Znad Pisy" 2010/2011, nr 19–20.
Kass Wojciech, Worobiec Krzysztof A., Ginące leśniczówki Puszczy Piskiej, "Znad Pisy" 2003, nr 12.
Mazury. Słownik stronniczy, ilustrowany, red. Waldemar Mierzwa, Dąbrówno 2008.
Orłowicz Mieczysław, Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmii, na nowo podali do druku Grzegorz Jasiński, Andrzej Rzempołuch, Robert Traba, Olsztyn 1991.
Pawlicki Ryszard W., Wądołek – zapomniany ośrodek hutnictwa na Mazurach, Znad Pisy, nr 5, 1997.
Pisz. Z dziejów miasta i powiatu, red. Wanda Korycka, Olsztyn 1970.
Ratajczak Tadeusz, Rzepa Grzegorz, Górnictwo i hutnictwo darniowych rud żelaza na Mazurach i Ziemi Piskiej, Znad Pisy, nr 9, 2000.
Statistisch-Topographisches Adreß-Handbuch von Ostpreussen, Commission bei Wilhelm Koch, Königsberg 1857.
Śliwiński Józef, Z dziejów Rucianego-Nidy i okolic, Olsztyn 1993.
Worobiec Krzysztof A., Zagubione wioski Puszczy Piskiej, Stowarzyszenie "Sadyba" [05.03.2014]
Worobiec Krzysztof A., Sowiróg i Wądołek: 2 wsie, 2 cmentarze, 4 tablice, worobiec.wm.pl [05.03.2014]
tokolno.wordpress.com [05.03.2014]
Forum Stowarzyszenia Kowali Polskich [05.03.2014]