Wiartel: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja nieprzejrzana] | [wersja zweryfikowana] |
(→Dzieje miejscowości) |
|||
| (Nie pokazano 6 wersji utworzonych przez 5 użytkowników) | |||
| Linia 1: | Linia 1: | ||
| − | |||
| − | |||
{{Wieś infobox | {{Wieś infobox | ||
|nazwa = Wiartel | |nazwa = Wiartel | ||
| Linia 7: | Linia 5: | ||
|herb artykuł = | |herb artykuł = | ||
|dopełniacz wsi = Wiartla | |dopełniacz wsi = Wiartla | ||
| − | |zdjęcie = | + | |zdjęcie = wiartel.jpg |
| − | |opis zdjęcia = | + | |opis zdjęcia = Jezioro Wiartel.<br>Fot. Mieczysław Kalski |
|rodzaj miejscowości = wieś sołecka | |rodzaj miejscowości = wieś sołecka | ||
|województwo = warmińsko-mazurskie | |województwo = warmińsko-mazurskie | ||
| Linia 30: | Linia 28: | ||
|wikisłownik = | |wikisłownik = | ||
|www = | |www = | ||
| − | }} | + | }}<br/> |
| − | < | + | ''' Wiartel''' (niem. ''Wiartel'') – wieś sołecka położona w [[Województwo warmińsko-mazurskie|województwie warmińsko–mazurskim]], w [[Powiat piski|powiecie piskim]], w [[Pisz (gmina miejsko-wiejska)|gminie Pisz]]. |
| − | W latach | + | W latach 1975–1998 miejscowość [[Podział administracyjny |administracyjnie]] należała do [[Województwo suwalskie|województwa suwalskiego]]. W 2010 roku liczyła 252 mieszkańców. Obecnie funkcję sołtysa sprawuje [[Barbara Barańska-Głowienka]]<ref> [http://www.bip.pisz.hi.pl/index.php?k=853/ Strona Urzędu Gminy Pisz]</ref>. |
| + | <br/><br/> | ||
| + | ==Położenie== | ||
| + | Wieś położona jest w południowo–wschodniej części województwa warmińsko–mazurskiego, na [[Równina Mazurska|Równinie Mazurskiej]], w [[Puszcza Piska|Puszczy Piskiej]], 10 km na południowy zachód od [[Pisz|Pisza]] i 10 km na południowy wschód od [[Ruciane-Nida|Rucianego–Nidy]]. Znajduje się na południowym brzegu jeziora [[Jezioro Wiartel| Wiartel]] oraz w pobliżu wschodniego krańca [[Jezioro Nidzkie|Jeziora Nidzkiego]]. Między tymi jeziorami leży niewielkie (32 ha) jezioro [[Jezioro Jaśkowo|Jaśkowo]] (zwane również Stare Pieczysko) oraz jeszcze mniejsze (21 ha) [[Jezioro Jaśkówko|Jaśkówko]]. Z kolei około 1 km na południe od wsi leży jeziorko [[Jezioro Linówko|Linówko]] (7 ha). | ||
<br/> | <br/> | ||
| − | == | + | == Dzieje miejscowości == |
| − | Wieś | + | Wieś założono w 1700 roku jako [[Osada szkatułowa| osada szkatułowa]] na 12 morgach. Wcześniej, bo już około 1570 roku, powstała tu [[Hamernia |hamernia]] i huta żelaza, powiązana z drugim zakładem hutniczym w [[Jaśkowo|Jaśkowie]]. Huta Wiartel-Jaśkowo prowadzona była przez dziedzicznych dzierżawców Rudników aż do 1725 roku; później brak surowca sprawił, iż trzeba go było przywozić z dalszych okolic, nawet z Mazowsza. Ostatecznie w 1790 roku produkcję wstrzymano, a jej zadania przejęła huta w [[Wądołek|Wądołku]]. |
| − | + | W pierwszej połowie XX wieku nad jeziorem Wiartel znajdował się tzw. dworzec gościnny (''kurhaus'') „Wiartel”, odpowiednik obecnych ośrodków wczasowo-wypoczynkowych. Były tu do wynajęcia dwuosobowe pokoje (10) z bieżącą wodą i oświetleniem elektrycznym, restauracja oraz wypożyczalnia łodzi wiosłowych i motorowych. Pokoje gościnne do wynajęcia znajdowały się także w gospodzie u Konopackiego. Przed 1945 rokiem Wiartel znany był z wytwórni [[Heinrich Krisch|Heinricha Krischa]], która produkowała między innymi słynny wówczas likier „Kosakencaffe” (Kozacka kawa). | |
| − | + | W 1935 roku do miejscowej szkoły (brak daty założenia) uczęszczało 52 dzieci, pracował jeden nauczyciel. Po [[II wojna światowa na Warmii i Mazurach|II wojnie światowej]] nową szkołę wzniesiono w czynie społecznym; posiadała 4 izby lekcyjne, pracownię i świetlicę. W połowie lat 60. XX wieku uruchomiono w Wiartlu [[Biblioteka w Wiartlu |punkt biblioteczny]]. | |
| − | |||
| − | W | + | Pierwszym wójtem po II wojnie światowej był [[Piotr Chludziński]]. W 1946 roku na posterunek Milicji Obywatelskiej w Wiartlu napadła grupa niepodległościowego podziemia licząca 60 osób. W strzelaninie zginął nadleśniczy Neugebauer. |
| − | W | + | W 1958 roku w Wiartlu powstała ferma zwierząt futerkowych jako gospodarstwo pomocnicze [[Państwowe Gospodarstwo Rybackie w Wiartlu |Państwowego Gospodarstwa Rybackiego]]; w 1960 roku uzyskała status samodzielnego gospodarstwa. Hodowano w niej głównie kilka odmian norek, a także lisy niebieskie i bobry europejskie. W latach 1963-1966 ferma uzyskała najwyższą przeciętną jakości skór spośród ferm państwowych i prywatnych w Polsce. Niestety, z fermy uciekła norka amerykańska i zakłóciła lokalny ekosystem leśny. Ferma upadła na początku lat 90. Odtąd miejscowość ponownie zwróciła się ku turystyce. |
| − | + | Aktualnie wieś jest siedzibą sołectwa. | |
| − | |||
| + | Liczba mieszkańców w poszczególnych okresach: | ||
| − | + | *1857 r. – 150 osób | |
| − | + | *1864 r. – 122 osoby | |
| − | + | *1867 r. – 133 osoby | |
| − | + | *1933 r. – 260 osób | |
| − | + | *1939 r. – 271 osób | |
| − | + | *1988 r. – 269 osób | |
| − | |||
| − | 1988 – 269 osób | ||
| + | == Ludzie związani z miejscowością== | ||
| + | Na początku lat 50. nauczycielem w tutejszej szkole i kierownikiem gminnej biblioteki był [[lkwim:Eugeniusz Bielawski|Eugeniusz Bielawski]] (1906–1986) – znany regionalista, twórca Izby Regionalnej w Wejsunach. | ||
| + | W II połowie lat 50. w Wiartlu mieszkał [[lkwim:Klemens Oleksik|Klemens Oleksik]] (1918–1992) – poeta, prozaik, autor utworów dla dzieci oraz literacko opracowanych baśni warmińskich i mazurskich, redaktor. | ||
| + | Wiartel znalazł się na szlaku podróży [[Melchior Wańkowicz|Melchiora Wańkowicza]] i został uwieczniony na kartach jego słynnego reportażu "Na tropach Smętka" (wyd. I, Warszawa 1935). | ||
<br/> | <br/> | ||
| − | == | + | == Zabytki== |
| − | * | + | *zespół budynków szkolnych z początku XX wieku: szkoła i budynek gospodarczy, murowane |
| − | * | + | *[[Cmentarz ewangelicki w Wiartlu |cmentarz ewangelicki]] z przełomu XIX i XX wieku |
| + | *cmentarz ewangelicki z początku XX wieku, na skrzyżowaniu | ||
| + | *cmentarz ewangelicki z pierwszej połowy XX wieku, Wiartel Mały | ||
| + | *schron bojowy z 1939 roku | ||
| + | ==Turystyka== | ||
| + | W pobliżu miejscowości przebiega [[Szlak Puszczą Piską: Ruciane Nida - Pisz]]. | ||
<br/> | <br/> | ||
| − | + | == Bibliografia== | |
| − | + | Achremczyk Stanisław, ''Historia Warmii i Mazur'', t. I–II, Olsztyn 2011.<br/> | |
| − | + | Balbus Tomasz, Brenda Waldemar, ''Sylwetki: Eugeniusz Bielawski (Jan Sietnicki)'', Znad Pisy, nr 9, 2000, ss. 208–213.<br/> | |
| − | + | von Hippel Rudolf, ''Przegląd statystycznych i innych uwarunkowań powiatu Johannisburg na podstawie przeprowadzonego spisu powszechnego w dniu 3 grudnia 1867 r. wg zestawienia starosty von Hippela w roku 1868'', Znad Pisy, nr 19–20, 2010–2011, ss. 83–157.<br/> | |
| − | + | ''Mazury. Słownik stronniczy, ilustrowany'', red. Waldemar Mierzwa, Dąbrówno 2008.<br/> | |
| − | + | Orłowicz Mieczysław, ''Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmii'', na nowo podali do druku Grzegorz Jasiński, Andrzej Rzempołuch, Robert Traba, Olsztyn 1991. <br/> | |
| − | + | Pawlicki Ryszard W., ''Ziemia piska jako region turystyczny do 1945'', Znad Pisy, nr 1, 1995, ss. 9–25.<br/> | |
| − | + | ''Pisz. Z dziejów miasta i powiatu'', red. Wanda Korycka, Olsztyn 1970.<br/> | |
| − | + | ''Statistisch-Topographisches Adreß-Handbuch von Ostpreussen, Commission bei Wilhelm Koch'', Königsberg 1857.<br/> | |
| − | + | Śliwiński Józef, ''Z dziejów Rucianego-Nidy i okolic'', Olsztyn 1993.<br/> | |
| − | + | [http://www.verwaltungsgeschichte.de/johannisburg.html/ Deutsche Verwaltungsgeschichte] [15.08.2013]<br/> | |
| − | + | [http://www.stat.gov.pl/bdl/app/samorzad_m.dims/ Bank Danych Lokalnych GUS] [15.08.2013]<br/> | |
| − | + | [http://www.bip.pisz.hi.pl/zalaczniki/prawo/110131120520.doc/ Strona Urzędu Gminy Pisz] [15.08.2013] | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
{{Przypisy}} | {{Przypisy}} | ||
| − | + | <references/> | |
<br/> | <br/> | ||
| − | + | [[Kategoria: Powiat piski]] | |
| − | [[ | + | [[Kategoria: Pisz (gmina miejsko-wiejska)]] |
| − | + | [[Kategoria: Wsie sołeckie]] | |
| − | [[Kategoria: | + | [[Kategoria: 1601-1700]] |
| − | [[ | ||
Aktualna wersja na dzień 11:57, 15 cze 2016
| Wiartel | |
| | |
 Jezioro Wiartel.
Fot. Mieczysław Kalski | |
| Rodzaj miejscowości | wieś sołecka |
| Państwo |  Polska
|
| Województwo | warmińsko-mazurskie |
| Powiat | piski |
| Gmina | Pisz |
| Liczba ludności (2010) | 252 |
| Strefa numeracyjna | (+48) 87 |
| Kod pocztowy | 12-200 |
| Tablice rejestracyjne | NPI |
| Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego   Wiartel | |
| Położenie na mapie Polski  Wiartel | |
{{#invoke:Koordynaty|szablon}} | |
Wiartel (niem. Wiartel) – wieś sołecka położona w województwie warmińsko–mazurskim, w powiecie piskim, w gminie Pisz.
W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa suwalskiego. W 2010 roku liczyła 252 mieszkańców. Obecnie funkcję sołtysa sprawuje Barbara Barańska-Głowienka[1].
Spis treści
Położenie
Wieś położona jest w południowo–wschodniej części województwa warmińsko–mazurskiego, na Równinie Mazurskiej, w Puszczy Piskiej, 10 km na południowy zachód od Pisza i 10 km na południowy wschód od Rucianego–Nidy. Znajduje się na południowym brzegu jeziora Wiartel oraz w pobliżu wschodniego krańca Jeziora Nidzkiego. Między tymi jeziorami leży niewielkie (32 ha) jezioro Jaśkowo (zwane również Stare Pieczysko) oraz jeszcze mniejsze (21 ha) Jaśkówko. Z kolei około 1 km na południe od wsi leży jeziorko Linówko (7 ha).
Dzieje miejscowości
Wieś założono w 1700 roku jako osada szkatułowa na 12 morgach. Wcześniej, bo już około 1570 roku, powstała tu hamernia i huta żelaza, powiązana z drugim zakładem hutniczym w Jaśkowie. Huta Wiartel-Jaśkowo prowadzona była przez dziedzicznych dzierżawców Rudników aż do 1725 roku; później brak surowca sprawił, iż trzeba go było przywozić z dalszych okolic, nawet z Mazowsza. Ostatecznie w 1790 roku produkcję wstrzymano, a jej zadania przejęła huta w Wądołku.
W pierwszej połowie XX wieku nad jeziorem Wiartel znajdował się tzw. dworzec gościnny (kurhaus) „Wiartel”, odpowiednik obecnych ośrodków wczasowo-wypoczynkowych. Były tu do wynajęcia dwuosobowe pokoje (10) z bieżącą wodą i oświetleniem elektrycznym, restauracja oraz wypożyczalnia łodzi wiosłowych i motorowych. Pokoje gościnne do wynajęcia znajdowały się także w gospodzie u Konopackiego. Przed 1945 rokiem Wiartel znany był z wytwórni Heinricha Krischa, która produkowała między innymi słynny wówczas likier „Kosakencaffe” (Kozacka kawa).
W 1935 roku do miejscowej szkoły (brak daty założenia) uczęszczało 52 dzieci, pracował jeden nauczyciel. Po II wojnie światowej nową szkołę wzniesiono w czynie społecznym; posiadała 4 izby lekcyjne, pracownię i świetlicę. W połowie lat 60. XX wieku uruchomiono w Wiartlu punkt biblioteczny.
Pierwszym wójtem po II wojnie światowej był Piotr Chludziński. W 1946 roku na posterunek Milicji Obywatelskiej w Wiartlu napadła grupa niepodległościowego podziemia licząca 60 osób. W strzelaninie zginął nadleśniczy Neugebauer.
W 1958 roku w Wiartlu powstała ferma zwierząt futerkowych jako gospodarstwo pomocnicze Państwowego Gospodarstwa Rybackiego; w 1960 roku uzyskała status samodzielnego gospodarstwa. Hodowano w niej głównie kilka odmian norek, a także lisy niebieskie i bobry europejskie. W latach 1963-1966 ferma uzyskała najwyższą przeciętną jakości skór spośród ferm państwowych i prywatnych w Polsce. Niestety, z fermy uciekła norka amerykańska i zakłóciła lokalny ekosystem leśny. Ferma upadła na początku lat 90. Odtąd miejscowość ponownie zwróciła się ku turystyce.
Aktualnie wieś jest siedzibą sołectwa.
Liczba mieszkańców w poszczególnych okresach:
- 1857 r. – 150 osób
- 1864 r. – 122 osoby
- 1867 r. – 133 osoby
- 1933 r. – 260 osób
- 1939 r. – 271 osób
- 1988 r. – 269 osób
Ludzie związani z miejscowością
Na początku lat 50. nauczycielem w tutejszej szkole i kierownikiem gminnej biblioteki był Eugeniusz Bielawski (1906–1986) – znany regionalista, twórca Izby Regionalnej w Wejsunach.
W II połowie lat 50. w Wiartlu mieszkał Klemens Oleksik (1918–1992) – poeta, prozaik, autor utworów dla dzieci oraz literacko opracowanych baśni warmińskich i mazurskich, redaktor.
Wiartel znalazł się na szlaku podróży Melchiora Wańkowicza i został uwieczniony na kartach jego słynnego reportażu "Na tropach Smętka" (wyd. I, Warszawa 1935).
Zabytki
- zespół budynków szkolnych z początku XX wieku: szkoła i budynek gospodarczy, murowane
- cmentarz ewangelicki z przełomu XIX i XX wieku
- cmentarz ewangelicki z początku XX wieku, na skrzyżowaniu
- cmentarz ewangelicki z pierwszej połowy XX wieku, Wiartel Mały
- schron bojowy z 1939 roku
Turystyka
W pobliżu miejscowości przebiega Szlak Puszczą Piską: Ruciane Nida - Pisz.
Bibliografia
Achremczyk Stanisław, Historia Warmii i Mazur, t. I–II, Olsztyn 2011.
Balbus Tomasz, Brenda Waldemar, Sylwetki: Eugeniusz Bielawski (Jan Sietnicki), Znad Pisy, nr 9, 2000, ss. 208–213.
von Hippel Rudolf, Przegląd statystycznych i innych uwarunkowań powiatu Johannisburg na podstawie przeprowadzonego spisu powszechnego w dniu 3 grudnia 1867 r. wg zestawienia starosty von Hippela w roku 1868, Znad Pisy, nr 19–20, 2010–2011, ss. 83–157.
Mazury. Słownik stronniczy, ilustrowany, red. Waldemar Mierzwa, Dąbrówno 2008.
Orłowicz Mieczysław, Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmii, na nowo podali do druku Grzegorz Jasiński, Andrzej Rzempołuch, Robert Traba, Olsztyn 1991.
Pawlicki Ryszard W., Ziemia piska jako region turystyczny do 1945, Znad Pisy, nr 1, 1995, ss. 9–25.
Pisz. Z dziejów miasta i powiatu, red. Wanda Korycka, Olsztyn 1970.
Statistisch-Topographisches Adreß-Handbuch von Ostpreussen, Commission bei Wilhelm Koch, Königsberg 1857.
Śliwiński Józef, Z dziejów Rucianego-Nidy i okolic, Olsztyn 1993.
Deutsche Verwaltungsgeschichte [15.08.2013]
Bank Danych Lokalnych GUS [15.08.2013]
Strona Urzędu Gminy Pisz [15.08.2013]
Przypisy
