Dąb szypułkowy

Dąb szypułkowy
Quercus robur
L.
Pomnikowy dąb szypułkowy w Lasach Napiwodzkich (Nadleśnictwo Nidzica)
Systematyka
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny naczyniowe
Gromada	okrytonasienne
Klasa	dwuliścienne
Rząd	bukowce
Rodzina	bukowate
Rodzaj	dąb
Gatunek	dąb szypułkowy
Synonimy
Quercus pedunculata Ehrh.

Dąb szypułkowy (Quercus robur L.) – gatunek drzewa z rodziny bukowatych (Fagaceae).

Morfologia

Osiąga wysokość do 50 m i 3 metów pierśnicy. Drzewo rosnące swobodnie wykształca szeroką, nisko osadzoną, silnie gałęzistą koronę. Drzewa rosnące w zagęszczeniu mają pień walcowaty z wysoko osadzonymi i niezbyt rozbudowanymi koronami. Młode drzewo ma korę gładką, stare – grubą, głęboko podłużnie spękaną (warstwa kory na starych drzewach może dochodzić nawet do 15 cm). Liście o długości 5-12 cm są skórzaste, zwykle nagie, ciemnozielone z lekko szarozielonym odcieniem. W zarysie są odwrotnie jajowate, nieregularnie klapowane (3-6 par zaokrąglonych klap), w nasadzie sercowate (uszkowate). Blaszki na krótkich ogonkach, do 6-8 mm długości. Nerwy boczne dochodzą zarówno do wrębów, jak i do szczytów klap. Kwiaty są niepozorne, żółtawozielone, wiatropylne, rozdzielnopłciowe (kwiaty męskie – zebrane w zwisające kotki, żeńskie – bardzo drobne, buteleczkowate). Kwitną od końca kwietnia do końca maja, równocześnie z rozwojem liści. Owoce – żołędzie, w zarysie owalno-walcowate ze spłaszczoną nasadą, osadzone są w półokrągłych miseczkach, zebrane po kilka na kilkucentymetrowych szypułkach.

Rozmieszczenie i ekologia

Dąb szypułkowy ma rozległy zasięg geograficzny obejmujący prawie całą Europę, z wyjątkiem skrajnie południowych i północnych części kontynentu. Na wschodzie dochodzi on do Uralu i Morza Kaspijskiego. Na terenie Polski jest pospolitym gatunkiem na całym niżu oraz na pogórzu do około 600 m n.p.m. Dąb szypułkowy najlepiej rośnie na glebach żyznych i głębokich, świeżych i wilgotnych, gliniastych oraz gliniasto-piaszczystych (gleby brunatne, czarne ziemie, mady rzeczne) – najwcześniej zajmowanych w przeszłości przez człowieka pod uprawę. Właściwości biologiczne i ekologiczne dębów wyróżniają te drzewa spośród wszystkich innych drzew leśnych. Gatunek ten buduje lub współtworzy wiele występujących w naszym kraju typów naturalnych zbiorowisk leśnych. Obecność dębu ma kluczowe znaczenie dla różnorodności biologicznej lasu. Na przykład na znanym pomnikowym dębie "Bartek" w Zagnańsku gnieździło się jednocześnie: 8 par szpaków, 6 par jerzyków, 2 pary mazurków i po jednej parze pleszek, muchołówek żałobnych, kowalików, bogatek, modraszek, kretogłowów, zięb oraz grzywaczy.

Wartość użytkowa

Drewno dębu jest stosunkowo ciężkie i twarde, znajduje zastosowanie w stolarce wewnętrznej budowlanej i w meblarstwie. Ze względu na swoją odporność na ścieranie doskonale nadaje się do wyrobu klepki podłogowej.

Kora dębu zawiera dużą ilość taniny i od stuleci jest stosowana z powodzeniem w garbarstwie do wyprawiania skór. Ponadto jest składnikiem wielu mieszanek ziołowych, a odwar z kory był stosowany wewnętrznie przy biegunkach, a zewnętrznie przy odmrożeniach i oparzeniach.

Z dębowego drewna wyrabiano w przeszłości klepki do beczek.

Żołędzie dębu stanowiły niegdyś karmę dla trzody chlewnej.

Ciekawostki

Dąb jest w powszechnym przekonaniu uosobieniem i symbolem siły, trwałości i potęgi. Drzewa te od dawna sadzono przy osadach, w parkach, na cmentarzach i przy świątyniach, także przy drogach. Pojedyncze, stare dęby były chronione wśród pól, łąk i pastwisk. Często sadzono je dla upamiętniania ważnych wydarzeń społecznych i rodzinnych.

W lasach Polski występują dwa rodzime gatunki dębów – dąb szypułkowy (Quercus robur L.) i dąb bezszypułkowy (Q. petraea (Matt.) Liebbl.). Pierwszy jest rozpowszechniony w całym kraju, a drugi nie występuje w północno-wschodniej części kraju.

Dąb szypułkowy był w przeszłości bardzo pospolitym składnikiem lasów Warmii i Mazur. Jeszcze w XVI-XVII wieku panowały rozległe lasy dębowe na Wysoczyźnie Elbląskiej oraz po zachodniej stronie jeziora Jeziorak. Do XVIII wieku lasy dębowe występowały w okolicach Morąga, Olsztyna, Szczytna, Kętrzyn, pomiędzy Pasłękiem i Braniewem, nad jeziorem Mamry oraz w Puszczy Boreckiej. Duża wartość użytkowa spowodowała nadmierne wycinanie dębu i w rezultacie zmniejszenie zajętej przez ten gatunek powierzchni. Obecnie resztki starodrzewów dębowych na Warmii i Mazurach spotkać można głównie w rezerwatach przyrody, m.in.: „Borki”, „Dęby Napiwodzkie”, „Dęby w Krukach Pasłęckich”, „Las Warmiński im. prof. Benona Polakowskiego”, „Pupy”.

Dęby należą do drzew wolno rosnących, ale długowiecznych i osiągają znaczne rozmiary. Najstarsze i najokazalsze dęby chronione są jako pomniki przyrody i nierzadko osiągają wiek 400-700 lat. Pomnikowe drzewa w Polsce to w ogromnej większości właśnie dęby. Najstarszym dębem w Polsce jest drzewo rosnące niedaleko Kołobrzegu. W roku 2000 nadano mu imię "Bolesław", upamiętniając w ten sposób króla Bolesława Chrobrego. Jego wiek ustalono na 800 lat. Obwód mierzony na wysokości 1,3 m od ziemi wynosi 691 cm, wysokość 32 m, a średnica korony ma 20 m. Do najstarszych dębów w Polsce można zaliczyć ponadto drzewo rosnące w Kadynach koło Tolkmicka („Dąb Jana Bażyńskiego”) – jego wiek szacuje się na 700 lat. Jest to najstarsze drzewo w województwie warmińsko-mazurskim. Ma on 26 m wysokości i 989 cm obwodu. U podstawy pnia wytworzyła się obszerna dziupla w której w 1880 roku zmieściło się 11 żołnierzy z plecakami i karabinami. Obecny stan zdrowotny drzewa nie jest jednak zadowalający.

Bibliografia

B. Polakowski: Świat roślinny Warmii i Mazur. Olsztyn: Pojezierze, 1971.
W. Bugała (red.): Dęby. Nasze drzewa leśne 11. Poznań: Bogucki Wydawnictwo Naukowe, 2006.
W. Matuszkiewicz, P. Sikorski, W. Szwed, M. Wierzba: Zbiorowiska roślinne Polski. Lasy i zarośla. Warszawa: PWN, 2012.
Warmia i Mazury. Cud, tylko się rozejrzeć. Warmińsko-Mazurska Regionalna Organizacja Turystyczna. Olsztyn: Wyd. Agencja WIT Witold Mierzejewski, 2012.

Linki zewnętrzne

pl.wikipedia.org, dąb [20.05.2014]
pl.wikipedia.org, dąb szypułkowy [20.05.2014]
pl.wikipedia.org, dąb Bolesław [20.05.2014]