Kolej Nadzalewowa

Kolej Nadzalewowa – linia kolejowa biegnąca wzdłuż Zalewu Wiślanego, datowana na 1897-1899 r., leżąca na terenie powiatu elbląskiego i powiatu braniewskiego.

Rozjazd torowiska w Tolkmicku. Fot. Stanisław Kuprjaniuk

Budynek dworca w Tolkmicku. Fot. Stanisław Kuprjaniuk

Torowisko w Tolkmicku. Fot. Stanisław Kuprjaniuk

Położenie

Kolej Nadzalewowa (niem. Haffuferbahn – HUB) to linia kolejowa, która w zamyśle niemieckich projektantów miała połączyć Elbląg z Królewcem, wzdłuż Zalewu Wiślanego.

Opis

W 1897 r. rozpoczęto budowę kolei, będącej prywatną inwestycją towarzystwa akcyjnego z Królewca. W maju 1899 r. ukończono budowę odcinka z Elbląga do Fromborka, a we wrześniu oddano do użytku odcinek łączący Frombork z Braniewem. Cała zbudowana trasa liczyła 48,3 km. Pociągi pokonywały ją w ciągu 1 godziny i 35 minut. Jednocześnie w Elblągu ukończono prace przy budowie dwóch nowych dworców: Elbląg Miasto oraz Elbląg Angielskie Źródło. Dworzec Elbląg Miasto i Dworzec Wschodni połączono linią kolejową biegnąca przez miasto.

Od momentu powstania Kolej Nadzalewowa stanowiła ważny fragment lokalnej sieci kolejowej w Prusach Wschodnich, łączący dwa większe miasta, Elbląg z Braniewem. Oprócz lokalnego ruchu osobowego i towarowego w latach międzywojennych kursowały tu w ciągu całego roku także pociągi turystyczne Niemieckich Kolei Państwowych (Deutsche Reichsbahn), jadące przez Tolkmicko i Braniewo do Królewca. Główną stacją na trasie HUB było Tolkmicko, w którym kilka razy dziennie odbywały się mijanki pociągów kursujących między Elblągiem i Braniewem. Tu także podróżni mieli możliwość przesiadki na statki "białej floty" płynące do Krynicy Morskiej.

W wyniku działań wojennych zniszczeniu uległy niektóre obiekty kolei, w tym most nad rzeką Pasłęka koło Braniewa. Odbudowa zniszczeń trwała do 1949 r., a linia przeszła pod zarząd PKP pozostając trasą o znaczeniu lokalnym. Wciąż jednak, ze względu na słabo rozwinięty transport samochodowy, stanowiła doskonały środek transportu dla mieszkańców miejscowości leżących nad zalewem. Dużą część pasażerów stanowili turyści tłumnie wypoczywający w okresie letnim nad Zalewem Wiślanym.

W latach 1975-1982 wybudowano kolejową obwodnicę Elbląga, przenosząc ruch pociągów poza miasto. Zlikwidowano dworzec Elbląg Miasto, a stacją początkową dla kolei stał się dawny Dworzec Wschodni. W nowej sytuacji pociąg ruszał ze stacji Elbląg (dawny Dworzec Wschodni) i obwodnicą docierał do stacji Elbląg Zdrój (dawny dworzec Elbląg Angielskie Źródło). Dalej zatrzymywał się na stacjach: Rubno Wielkie, Jagodno, Kamienica Elbląska, Nadbrzeże, Suchacz i Kadyny. Jadąc dalej z Tolkmicka do Fromborka widać było z pociągu leżący w wodach Zalewu Wiślanego potężny głaz narzutowy, tzw. Święty Kamień. W Braniewie pierwszą stacją była Górna Brama, a następną – Braniewo. Przez cały okres funkcjonowania Kolei Nadzalewowej jej pociągi nigdy nie osiągały dużych prędkości. Było to korzystne zwłaszcza dla turystów, którzy mogli podziwiać uroki okolicy.

W latach 90. XX w. znacznie zmalała liczba pasażerów Kolei Nadzalewowej, co miało duży wpływ na rosnące problemy z utrzymaniem rentowności linii. 1 kwietnia 2006 r. ostatecznie zawieszono kursy pociągów Elbląg-Tolkmicko-Braniewo. Zamknięto stacje kolejowe i zaprzestano konserwacji peronów i torów. Od tego czasu po linii przejeżdżały tylko pociągi specjalne o charakterze turystycznym.

Unikatowość tej trasy kolejowej uratowała ją przed całkowitym demontażem. Zgodnie z rozporządzeniem nr 1 Województwa Warmińsko-Mazurskiego z dnia 31 stycznia 2007 r., trasę nadzalewową ujęto w Planie Ochrony Parku Krajobrazowego Wysoczyzny Elbląskiej, jako jeden z elementów krajobrazu naturalnego. W sezonach letnich 2010 i 2011 wznowiono w soboty i niedziele, na czas wakacji, kursy ze stacji Grudziądz i Elbląg do Braniewa. Połączenie zostało uruchomione dzięki 9 partnerom: Urzędowi Marszałkowskiemu Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie i lokalnym samorządom obszarów leżących wzdłuż przebiegu linii kolejowej. Operatorem połączenia było Pomorskie Towarzystwo Miłośników Kolei Żelaznych. W 2012 i 2013 roku pociągi kursowały na trasie Elbląg-Frombork, ponieważ Braniewo nie chciało finansować reaktywacji Kolei Nadzalewowej.
W 2015 roku Stowarzyszenie Przyjaciół Ziemi Tolkmickiej Lanzania zapowiedziało uruchomienie wakacyjnych kursów na trasie Elbląg Zdrój - Braniewo. Na trasie tej turystów mają wozić cztery drezyny.

Ciekawostki

Do 1918 r. na odcinku Elbląg-Kadyny kursował pociąg cesarza Niemiec, Wilhelma II, który w Kadynach miał swoją letnią rezydencję. W Tolkmicku zachowany jest piękny budynek dworca. Analogiczny budynek dworca istniejący we Fromborku został rozebrany w latach 60. XX wieku.

Bibliografia

Mieczkowski Krzysztof, Tomaszewski Marian, Rowerem po Krainie Kanału Elbląskiego. Przewodnik po szlakach rowerowych, Elbląg 2010.