Wiartel

Wiartel
Jezioro Wiartel. Fot. Mieczysław Kalski
Rodzaj miejscowości	wieś sołecka
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	piski
Gmina	Pisz
Liczba ludności (2010)	252
Strefa numeracyjna	(+48) 87
Kod pocztowy	12-200
Tablice rejestracyjne	NPI
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Wiartel
Położenie na mapie Polski Wiartel
{{#invoke:Koordynaty|szablon}}

Wiartel (niem. Wiartel) – wieś sołecka położona w województwie warmińsko–mazurskim, w powiecie piskim, w gminie Pisz. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa suwalskiego. W 2010 roku liczyła 252 mieszkańców. Obecnie funkcję sołtysa sprawuje Barbara Barańska-Głowienka.

Położenie

Wieś położona jest w południowo–wschodniej części województwa warmińsko–mazurskiego, na Równinie Mazurskiej, w Puszczy Piskiej, 10 km na południowy zachód od Pisza i 10 km na południowy wschód od Rucianego–Nidy. Znajduje się na południowym brzegu jeziora Wiartel oraz w pobliżu wschodniego krańca Jeziora Nidzkiego. Między tymi jeziorami leży niewielkie (32 ha) jezioro Jaśkowo (zwane również Stare Pieczysko) oraz jeszcze mniejsze (21 ha) Jaśkówko. Z kolei około 1 km na południe od wsi leży jeziorko Linówko (7 ha).

Dzieje miejscowości

Wieś założono w 1700 roku jako osada szkatułowa na 12 morgach. Wcześniej, bo już około 1570 roku, powstała tu hamernia i huta żelaza, powiązana z drugim zakładem hutniczym w Jaśkowie. Huta Wiartel-Jaśkowo prowadzona była przez dziedzicznych dzierżawców Rudników aż do 1725 roku; później brak surowca sprawił, iż trzeba go było przywozić z dalszych okolic, nawet z Mazowsza. Ostatecznie w 1790 roku produkcję wstrzymano, a jej zadania przejęła huta w Wądołku.

W pierwszej połowie XX wieku nad jeziorem Wiartel znajdował się tzw. dworzec gościnny (kurhaus) „Wiartel”, odpowiednik obecnych ośrodków wczasowo-wypoczynkowych. Były tu do wynajęcia dwuosobowe pokoje (10) z bieżącą wodą i oświetleniem elektrycznym, restauracja oraz wypożyczalnia łodzi wiosłowych i motorowych. Pokoje gościnne do wynajęcia znajdowały się także w gospodzie u Konopackiego. Przed 1945 rokiem Wiartel znany był z wytwórni Heinricha Krischa, która produkowała między innymi słynny wówczas likier „Kosakencaffe” (Kozacka kawa).

W 1935 roku do miejscowej szkoły (brak daty założenia) uczęszczało 52 dzieci, pracował jeden nauczyciel. Po II wojnie światowej nową szkołę wzniesiono w czynie społecznym; posiadała 4 izby lekcyjne, pracownię i świetlicę. W połowie lat 60. XX wieku uruchomiono w Wiartlu punkt biblioteczny.

Pierwszym wójtem po II wojnie światowej był Piotr Chludziński. W 1946 roku na posterunek Milicji Obywatelskiej w Wiartlu napadła grupa niepodległościowego podziemia licząca 60 osób. W strzelaninie zginął nadleśniczy Neugebauer.

W 1958 roku w Wiartlu powstała ferma zwierząt futerkowych jako gospodarstwo pomocnicze Państwowego Gospodarstwa Rybackiego; w 1960 roku uzyskała status samodzielnego gospodarstwa. Hodowano w niej głównie kilka odmian norek, a także lisy niebieskie i bobry europejskie. W latach 1963-1966 ferma uzyskała najwyższą przeciętną jakości skór spośród ferm państwowych i prywatnych w Polsce. Niestety, z fermy uciekła norka amerykańska i zakłóciła lokalny ekosystem leśny. Ferma upadła na początku lat 90. Odtąd miejscowość ponownie zwróciła się ku turystyce.

Aktualnie wieś jest siedzibą sołectwa.

Liczba mieszkańców w poszczególnych okresach:

• 1857 r. – 150 osób

• 1864 r. – 122 osoby

• 1867 r. – 133 osoby

• 1933 r. – 260 osób

• 1939 r. – 271 osób

• 1988 r. – 269 osób

Ludzie związani z miejscowością

Na początku lat 50. nauczycielem w tutejszej szkole i kierownikiem gminnej biblioteki był Eugeniusz Bielawski (1906–1986) – znany regionalista, twórca Izby Regionalnej w Wejsunach. W II połowie lat 50. w Wiartlu mieszkał Klemens Oleksik (1918–1992) – poeta, prozaik, autor utworów dla dzieci oraz literacko opracowanych baśni warmińskich i mazurskich, redaktor. Wiartel znalazł się na szlaku podróży Melchiora Wańkowicza i został uwieczniony na kartach jego słynnego reportażu "Na tropach Smętka" (wyd. I, Warszawa 1935).

Zabytki

• zespół budynków szkolnych z początku XX wieku: szkoła i budynek gospodarczy, murowane
• cmentarz ewangelicki z przełomu XIX i XX wieku
• cmentarz ewangelicki z początku XX wieku, na skrzyżowaniu
• cmentarz ewangelicki z pierwszej połowy XX wieku, Wiartel Mały
• schron bojowy z 1939 roku

Turystyka

W pobliżu miejscowości przebiega Szlak Puszczą Piską: Ruciane Nida - Pisz.

Bibliografia

Achremczyk Stanisław, Historia Warmii i Mazur, t. I–II, Olsztyn 2011.
Balbus Tomasz, Brenda Waldemar, Sylwetki: Eugeniusz Bielawski (Jan Sietnicki), Znad Pisy, nr 9, 2000, ss. 208–213.
von Hippel Rudolf, Przegląd statystycznych i innych uwarunkowań powiatu Johannisburg na podstawie przeprowadzonego spisu powszechnego w dniu 3 grudnia 1867 r. wg zestawienia starosty von Hippela w roku 1868, Znad Pisy, nr 19–20, 2010–2011, ss. 83–157.
Mazury. Słownik stronniczy, ilustrowany, red. Waldemar Mierzwa, Dąbrówno 2008.
Orłowicz Mieczysław, Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmii, na nowo podali do druku Grzegorz Jasiński, Andrzej Rzempołuch, Robert Traba, Olsztyn 1991.
Pawlicki Ryszard W., Ziemia piska jako region turystyczny do 1945, Znad Pisy, nr 1, 1995, ss. 9–25.
Pisz. Z dziejów miasta i powiatu, red. Wanda Korycka, Olsztyn 1970.
Statistisch-Topographisches Adreß-Handbuch von Ostpreussen, Commission bei Wilhelm Koch, Königsberg 1857.
Śliwiński Józef, Z dziejów Rucianego-Nidy i okolic, Olsztyn 1993.
Deutsche Verwaltungsgeschichte [15.08.2013]
Bank Danych Lokalnych GUS [15.08.2013]
Strona Urzędu Gminy Pisz [15.08.2013]