Zimoziół północny

Zimoziół północny
Linnaea borealis
L.
Zimoziół północny. Fot. Dariusz Kubiak.
Systematyka
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny naczyniowe
Gromada	okrytonasienne
Klasa	dwuliścienne
Rząd	szczeciowce
Rodzina	zimoziołowate
Rodzaj	zimoziół
Gatunek	zimoziół północny
Synonimy

Zimoziół północny (Linnaea borealis L.) – gatunek rośliny z rodziny zimoziołowatych (Linnaeaceae), jedyny przedstawiciel monotypowego rodzaju zimoziół (Linnaea).

Morfologia

Pełzająca krzewinka o wzroście klonalnym, z zimotrwałymi liśćmi i charakterystycznymi, lejkowatymi kwiatami rosnącymi w parach. Cienkie, nitkowate (do 2–3 mm średnicy) pędy czołgające się po ziemi są ogruczolone i delikatnie owłosione. Osiągają zwykle do 1 m długości, wyjątkowo do 3–6 m.

Z płożących pędów wyrastają łodygi wzniesione dwojakiego rodzaju: asymilacyjne i kwiatowe. Ulistnione łodygi asymilacyjne osiągają 4–6 cm wysokości. Łodygi kwiatonośne w dolnej części są ulistnione, w górnej na długiej szypule unoszą kwiaty na wysokość do 15 cm. Łodygi kwiatowe rozwijają się na około 1–2% ramet.

Korzeń główny jest krótkotrwały. Z węzłów płożących pędów wyrastają korzenie przybyszowe sięgające na ok. 20 cm w głąb ziemi. Ulistnienie jest naprzeciwległe. Liście są zimotrwałe, okrągłe lub jajowate, o długości 5–15 mm. Blaszka na brzegu w górnej części jest karbowana lub płytko ząbkowana, a na dole nagle ściągnięta w orzęsiony ogonek o długości 2–3 mm. Liście na górnej stronie są ciemnozielone, a na dolnej niebieskawozielone, nagie lub z pojedynczymi włoskami.

Kwiaty zwisające, zebrane po 2, rzadziej pojedyncze lub w skupieniach po 3-4, wyrastają na wzniesionej, słabo owłosionej i ogruczolonej szypułce o długości 4–8 cm. Okwiat zróżnicowany jest na kielich i koronę. Wolne działki kielicha w liczbie 5 mają lancetowaty kształt i długość do 2 mm. Są owłosione. Lejkowata korona ma długość 7–10 mm. Utworzona jest z 5 zrośniętych płatków, z zewnątrz nagich, o barwie od białej do jasnoróżowej, wewnątrz czerwono żyłkowanych i omszonych. Pojedynczy, krótszy od korony słupek ma nitkowatą szyjkę i główkowate, trójłatkowe znamię.

Zalążnia dolna, 3-komorowa, przy czym tylko jedna komora z pojedynczym zalążkiem rozwija się w owoc. Zawarte w pozostałych komorach zalążki w liczbie od 2 do 7 nigdy się nie rozwijają. Cztery pręciki są dwusilne, z czego dwa dolne są dłuższe, ale wszystkie są krótsze od słupka. Owoc powstaje rzadko w postaci zwieszonej, jednonasiennej niełupki. Jest kulisty, żółty, o długości ok. 3 mm, wsparty dwoma ogruczolonymi podkwiatkami. Nasiono ma kształt jajowaty i długość ok. 1,5 mm.

Rozmieszczenie i ekologia

Zimoziół jest rośliną pospolitą w strefie arktycznej i subarktycznej. Dalej na południe występuje jako relikt glacjalny. Najbardziej na południe wysunięte stanowiska znajdują się w górach. Zwarty zasięg obejmuje północną część Ameryki Północnej z Grenlandią, północną Europę i północną Azję, po Kamczatkę i Japonię. Na oderwanych od głównego zasięgu obszarach występuje na Kaukazie oraz na nielicznych stanowiskach w Alpach, Sudetach i Karpatach.

W Polsce zimoziół spotykany jest rzadko – przez kraj przebiega południowa granica zwartego zasięgu. Na obszarach nizinnych w północnej części kraju opisano ok. 150 jego stanowisk. Tam też lokalnie jego zasoby są znaczne i np. w Wolińskim Parku Narodowym uznany został za gatunek ekspansywny. Na południu sięga po okolice Głogowa, Opola, Góry Świętokrzyskie i Leżajsk. Znajdowany jest co jakiś czas na nowych, wtórnych stanowiskach, bowiem rozprzestrzenianiu tego gatunku sprzyjało masowe wprowadzanie sosny do lasów, także na siedliskach żyźniejszych. W efekcie bywa określany mianem "reliktu wędrującego". W górach jest znacznie rzadszy; stwierdzono jego występowanie w Tatrach, w Sudetach i na Babiej Górze.

Na Dalekiej Północy rośnie w tundrze oraz w borealnych lasach iglastych. Szczególnie licznie występuje w mszystych borach iglastych, rzadziej lasach mieszanych. Preferuje luźne drzewostany – rośnie przeważnie w miejscach lekko tylko zacienionych. W miejscach silniej nasłonecznionych poszczególne ramety są krótsze (krótsze są międzywęźla) i mają gęściej wyrastające wzniesione pędy asymilacyjne, podczas gdy w miejscach ocienionych pędy są bardziej wydłużone – międzywęźla są wydłużone i pędy asymilacyjne wyrastają rzadziej. Preferuje gleby piaszczyste lub silnie spiaszczone, ubogie i kwaśne (roślina kwasolubna). Nie toleruje obecności wapnia w glebie. Często porasta martwe, leżące pnie i porośnięte mchami skały.

Populacje charakteryzują się dobrą żywotnością. Podczas suchych lat liczebność populacji drastycznie zmniejsza się, podczas lat wilgotnych zwiększa się. Najwyższe jego stanowisko w Polsce opisano na Kobylarzu w Tatrach Zachodnich (1450 m n.p.m.). W górach Azji rośnie na wysokościach 700-2300 m n.p.m. W Europie środkowej jest to gatunek charakterystyczny dla zespołu boru bażynowego (Empetro nigri-Pinetum) i rzędu Vaccinio-Piceetalia. Rośnie też na obsadzonych sosną, zborowaciałych siedliskach kwaśnych dąbrów pomorskich (Betulo-Quercetum), lasów bukowo-dębowych (Fago-Quercetum), a nawet kwaśnej buczyny (Luzulo pilosae-Fagetum). W górach obecny jest także w zaroślach kosodrzewiny.

Zimoziół północny jest rośliną bardzo charakterystyczną dla północno-wschodniej części Polski. Spotkać go można m.in. w rezerwacie Las Warmiński im. prof. Benona Polakowskiego oraz w Parku Krajobrazowym Wzgórz Dylewskich.

Wartość użytkowa

Dawniej roślina ta była stosowana do sporządzania napojów wzmacniających podczas ciąży oraz łagodzących ból w czasie bolesnych menstruacji. Roztarte rośliny stosowane były także w formie okładów na obolałe kończyny lub przy bólach głowy.

Na Dalekiej Północy zimoziół północny jest rośliną pokarmową dla owcy kanadyjskiej i reniferów, choć raczej incydentalną. W przypadku wapiti stanowi blisko 10% jego diety w okresie zimowym.

Ze względu na efektowny wygląd podczas kwitnienia gatunek ten bywa uprawiany. W odpowiednich warunkach gęsto rosnące pędy sprawiają, że zimoziół pełnić może funkcję rośliny okrywowej.

W Polsce objęty jest ścisłą ochroną gatunkową od 1983 r. Umieszczono go na czerwonej liście. Przyczyną zagrożeń jest wycinka drzewostanów na stanowiskach tej rośliny. Obserwuje się jednak także samorzutne rozprzestrzenianie się gatunku na nowe stanowiska.

Ciekawostki

Zimoziół jest w Szwecji jednym z ulubionych motywów roślinnych służącym do zdobienia porcelany i obrusów, stanowi częsty motyw malarski. Gatunek ten jest też symbolem roślinnym Smalandii w Szwecji. Była to też ulubiona roślina Karola Linneusza (pochodzącego z tej prowincji) i przedstawiona została na wielu portretach tego naukowca - otrzymała nazwę naukową na jego cześć na jego własne życzenie.

W Szwecji i Norwegii od nazwy rodzajowej wywodzi się imię Linnéa lub Linnea, należące do najbardziej popularnych w tych krajach imion żeńskich.

Wizerunek tej rośliny widnieje w logo Katedry Botaniki i Ochrony Przyrody Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Ponadto zimoziół umieszczono w logo 56. Zjazdu Polskiego Towarzystwa Botanicznego, który odbył się w 2013 r. w Olsztynie, oraz na na okładce czasopisma "Acta Botanica Warmiae et Masuriae" ukazującego się również w Olsztynie.

Zobacz też

pl.wikipedia.org, zimoziół północny [22.04.2014]

Bibliografia

Zarzycki Kazimierz, Szeląg Zbigniew, Red list of the vascular plants in Poland, [w:] Red lists of plants and fungi in Poland, red. Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki, Władysław Wojewoda i Zbigniew Szeląg, Kraków 2006, s. 11-20.
Rośliny chronione