Cis pospolity

Cis pospolity
Taxus baccata
L.
Cis pospolity – gałązka z nasionami w charakterystycznej osnówce. Fot. Dariusz Kubiak.
Systematyka
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny naczyniowe
Gromada	nagonasienne
Klasa	iglaste
Rząd	cisowce
Rodzina	cisowate
Rodzaj	cis
Gatunek	cis pospolity
Synonimy

Cis pospolity (Taxus baccata L.) – gatunek rośliny z rodziny cisowatych (Taxaceae).

Morfologia

Cis pospolity to niewysokie drzewo dochodzące do wysokości 15 m lub krzew o wysokości do 3–4 m.

Korona jest ciemnozielona, zwykle jajowatostożkowata, u starych drzew lub osobników krzewiastych nieregularna. Formy krzewiaste pojawiają się najczęściej w wyniku wczesnej straty pędu wierzchołkowego i zastąpienia go kilkoma innymi. Pień jest z reguły obficie, nieregularnie ugałęziony, kora wiśniowoszara lub ciemnobrunatna, później rdzawoszara, łuszcząca się cienkimi płatami. Młode pędy pozostają zielone przez okres 2–4 lat. Liście mają postać zimozielonych, spłaszczonych igieł o długości 2–3 cm i szerokości ok. 2 mm. Są lekko wygięte, niekłujące, miękkie, osadzone na krótkim, cienkim ogonku. Górna strona jest ciemnozielona, błyszcząca, natomiast spodnia – znacznie jaśniejsza, matowa. Igły pozbawione są białych pasków oraz przewodów żywicznych charakterystycznych np. dla jodły. Igły nie wydzielają zapachu. Pozostają na pędzie przez 6–8 lat, ułożone są dwustronnie grzebieniasto lub skrętolegle.

Cis jest rośliną dwupienną. Kwiaty żeńskie (makrostrobile) są bardzo małe, zielone, podobne do pąków liściowych, pojawiają się na dolnej stronie pędów. W pełni rozwinięte mają różowy wierzchołek z kanalikiem, z którego wydobywa się kropla mikropylarna. Kuliste, żółtozielone, liczne, łuskowate kwiaty męskie (mikrostrobile) ułożone są w kątach igieł. Pylniki są tarczowate, silnie pofałdowane. Kwitną od lutego do maja. Nasiona są brązowe, kuliste, ostro zakończone, otoczone charakterystyczną czerwoną, kubkowatą osnówką. Dojrzewają od września do października.

Rozmieszczenie i ekologia

Cis jest gatunkiem cieniolubnym, naturalnie rośnie w lasach liściastych na niżu i w górach. Jego zasięg jest porozrywany – obejmuje środkową i zachodnią Europę, południowo-zachodnią Azję i północną Afrykę. W Polsce cis osiąga wschodnią granicę swego zasięgu. Przebiega ona od Zatoki Ryskiej przez Białowieżę na południe wzdłuż 23 południka ku Karpatom i dalej w kierunku południowo-wschodnim. Cis rośnie w zachodniej, północnej i południowej części kraju na nielicznych naturalnych stanowiskach. Najwięcej stanowisk znajduje się na Pojezierzu Pomorskim, Śląsku, Małopolsce, Podkarpaciu i Górach Świętokrzyskich. W Polsce centralnej i środkowo-wschodniej cis nie występuje.

Na Warmii i Mazurach cis pospolity jest w warunkach naturalnych rośliną rzadko spotykaną. Dwa jego stanowiska znajdują się w Rezerwacie Borki w powiecie giżyckim, pojedyncze okazy są także w Górznieńsko-Lidzbarskim Parku Krajobrazowym. Stosunkowo najliczniej występuje w lasach Nadleśnictwa Wipsowo. Wyjątkowo cenne stanowisko 17 dorodnych cisów o obwodach od 50 do 90 cm i wysokości do 12 m znajduje się na terenie leśnictwa Leszno w gminie Barczewo. Ponadto występuje tu ok. 500 sztuk siewek cisa, co wskazuje na możliwość samosiewnego odnawiania się tego gatunku w regionie.

Dla ochrony krańcowego stanowiska tego drzewa w 1959 r. utworzony został Rezerwat Cisowy Jar.

Wartość użytkowa

Cis pospolity objęty jest w Polsce ścisłą ochroną gatunkową. Sięga ona XV w., bowiem wprowadził ją już w 1423 r. król Władysław Jagiełło wprowadził w Statucie Wareckim. O prawną ochronę występowano zaraz po uzyskaniu niepodległości w 1918 r. Mimo obowiązywania Ustawy o ochronie przyrody z 1934 r, formalnie cis zaczął być pod ochroną całkowitą (ścisłą) dopiero od 1946 r. Obecnie ma w Polsce status rośliny narażonej na wymarcie (kategoria VU na czerwonej liście).

Drewno cisu jest twarde i trwałe, wąskosłoiste, z wąskim, żółtym bielem i ciemnobrunatną twardzielą. Jest najbardziej zbite i sprężyste oraz najtrudniej łupiące się ze wszystkich europejskich gatunków drewna. Nie posiada kanalików żywicznych. Drewno cisu od najdawniejszych czasów było stosowane do wyrobu broni. Ze względu na dużą giętkość w średniowieczu wykonywano z niego łuki. Najstarszym przedmiotem z drewna cisowego jest włócznia licząca ok. 45 tys. lat. Cis wykorzystywany był również w meblarstwie i rzemiośle artystycznym.

Cis to roślina trująca. We wszystkich jej częściach, oprócz osnówki, znajdują się duże ilości trujących związków, przede wszystkim taksyna. Zatrucia zazwyczaj są przypadkowe. Objawy dotyczą przede wszystkim układu krwionośnego i serca (spadek ciśnienia krwi, zaburzenia rytmu serca, migotanie komór). Zatrucia mogą okazać się śmiertelne, toteż poszkodowany powinien znaleźć się jak najszybciej pod opieką lekarza. Silnie trująca dla człowieka toksyna nie jest szkodliwa dla przeżuwaczy (sarny, jelenia) lub niektórych ptaków, które chętnie zjadają młode gałązki cisu lub jego nasiona (np. kowalik).

Roślina ma właściwości lecznicze. Odwar z igieł był kiedyś stosowany przy niedociśnieniu krwi. Obecnie z cisu izolowane są substancje, z których produkuje się preparaty przeciwnowotworowe (taksoidy).

Cis często bywa sadzony w ogrodach i parkach. Jest stosunkowo odporny na zanieczyszczenia powietrza. Spotyka się przy tym wiele odmian uprawnych o zróżnicowanym pokroju, wzroście i ubarwieniu (od ciemnej zieleni igieł po złoty).

Ciekawostki

Okaz drzewa z gatunku cis pospolity uznawany jest za najstarsze drzewo rosnące obecnie w granicach Polski. Rośnie on we wsi Henryków Lubański niedaleko Lubania (Dolny Śląsk). Jego wiek szacuje się na ok. 1250 lat (w roku 1987). Drzewo to zostało uszkodzone podczas huraganu w 1989 r. Rozporządzeniem Wojewody Jeleniogórskiego Nr 8 z dnia 6 kwietnia 1992 r cis w Henrykowie Lubańskim został ustanowiony pomnikiem przyrody. Obwód jego pnia wynosi 150 cm (na wysokości 1,3 m).

Latem 2011 r. przez Nadleśnictwo Wipsowo przeszła potężna wichura, która powaliła m.in. ponad trzystuletni, pomnikowy cis. Leśnicy przeprowadzili spektakularną akcję ratunkową: przy pomocy ciężkiego sprzętu podnieśli drzewo i ustabilizowali je za pomocą specjalnie w tym celu zbudowanego rusztowania. Cis rośnie nadal, choć już nie tak imponujący jak przed wichurą. Klub Gaja, organizator ogólnopolskiego konkursu "Drzewo roku 2014", postanowił uhonorować "Cis z wolą życia" i umieścił to drzewo wśród szesnastu finalistów konkursu. Było to jedyne drzewo z Warmii i Mazur, które znalazło się w finale.

Zobacz też

pl.wikipedia.org, cis pospolity [22.04.2014]
jezioro.com.pl [22.04.2014]
pl.wikipedia.org, Cis Henrykowski [22.04.2014]
mojemazury.pl [22.04.2014]

Bibliografia

Zarzycki Kazimierz, Szeląg Zbigniew, Red list of the vascular plants in Poland, [w:] Red lists of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski, red. Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki, Władysław Wojewoda i Zbigniew Szeląg, Kraków 2006, s. 11-20.
Warmia i Mazury. Cud, tylko się rozejrzeć, Olsztyn 2012.