Narzym

Narzym
Narzym z lotu ptaka
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	działdowski
Gmina	Iłowo-Osada
Liczba ludności (2010)	1639
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Narzym
Położenie na mapie Polski Narzym
{{#invoke:Koordynaty|szablon}}

Narzym (niem. Narzym) – wieś sołecka położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie działdowskim, w gminie Iłowo-Osada. W latach 1975-1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa ciechanowskiego.

Miejscowość w 2010 roku liczyła 1639 mieszkańców. W skład sołectwa wchodzą wsie Narzym oraz Narzym-Kolonia. Obecnie funkcję sołtysa sprawuje Halina Stępkowska.

Położenie

Wieś położona jest w południowej części województwa warmińsko-mazurskiego, na pograniczu Pojezierza Mazurskiego i Niziny Mazowieckiej, 9 km na południowy wschód od Działdowa i 3 km na północny zachód od Iłowo-Osady, na południe od drogi wojewódzkiej nr 544; przebiega przez nią linia kolejowa na odcinku Działdowo - Mława.

Dzieje miejscowości

Wieś powstała w ramach kolonizacji południowych terenów państwa Zakonu Krzyżackiego. Data jej założenia nie jest znana; wiadomo jedynie, że już w połowie XIV wieku mieszkał tu rycerz Mieczysław, który prawdopodobnie pochodził z Narzymia na Mazowszu. W 1384 roku wielki mistrz Winrich von Kniprode nadał Mieczysławowi i jego trzem braciom 100 łanów na prawie chełmińskim między Kisinami a granicą z Mazowszem, a także trzy łany łąk nad Działdówką. Dobra narzymskie zarządzane były z okazałego zamku wybudowanego na wzgórzu nad strumykiem, a zniszczonego zapewne już w XV wieku podczas wojen polsko-krzyżackich. Narzymscy w XV i XVI wieku rozszerzyli swe włości o wsie i majątki: Brodowo, Kraszewo, Wierzbowo, Iłowo i Rywociny. Ostatnim z Narzymskich był Stanisław, właściciel Narzymia w XVII wieku. Majątek w Narzymiu znajdował się w rękach polskich właścicieli prawdopodobnie do połowy XVIII wieku. Ostatnim posiadaczem tych dóbr był niejaki Heinrich, który w 1914 roku sprzedał je państwu.

Kościół we wsi wybudowano już w czasach krzyżackich, od 1593 roku była to świątynia ewangelicka, siedziba parafii. Z kolei szkoła w Narzymie założona została w pierwszej połowie XVIII wieku, a w 1766 roku umieszczona została w nowym budynku; na przełomie XVIII i XIX wieku pracowało tu dwóch nauczycieli. W 1906 roku budynek szkoły spłonął i dwa lata później wzniesiono szkole nową siedzibę.

W sierpniu 1914 roku wieś bardzo ucierpiała podczas walk niemiecko-rosyjskich; mieszkańcy w panice opuszczali domy i uciekali w kierunku Dąbrówna; do podobnej sytuacji doszło w grudniu tego samego roku. Zniszczeniu uległo 2/3 budynków, w tym szkoła. Po powrocie dzięki wsparciu państwa chłopi odbudowali wieś. W 1919 roku na mocy traktatu wersalskiego wieś - wraz z całą Działdowszczyzną - przyznana została Rzeczpospolitej Polskiej. W 1939 roku znalazła się pod okupacją niemiecką.

W okresie międzywojennym większość dawnych mieszkańców wyjechała do Niemiec; na ich miejsce przybywali osadnicy z dawnej Kongresówki. Działały tu dwie mleczarnie, cegielnia, dwa sklepy spożywcze. Z powodu zniszczenia szkoły lekcje odbywały się początkowo na plebanii i w prywatnym domu. Na początku lat 30. wybudowano nowy budynek szkolny, który składał się z pięciu klas; uczęszczały tu dzieci nie tylko z Narzymia, ale i z okolicznych wsi. Znajdowały się tu aż trzy biblioteki: szkolna, ludowa i biblioteka Towarzystwa Czytelni Ludowych; w szkole działała świetlica.

Po II wojnie światowej Narzym był siedzibą gromady (od 1954 roku). We wsi uruchomiono betoniarnię, działało tu Państwowe Gospodarstwo Rolne Narzym. Amatorski zespół artystyczny powstał staraniem Łucji Nowickiej.

Liczba mieszkańców

1857 - 571 osób

1926 - 762 osoby

1931 - 996 osób

Edukacja

• Gimnazjum w Narzymie
• Szkoła Podstawowa w Narzymie

Ludzie związani z miejscowością

• Andrzej Concius (1628-1682) - matematyk i przyrodnik rodem z Narzymia, studiował w Wittenberdze i w Holandii, później profesor na uniwersytecie w Królewcu
• Ernest Kościński - nauczyciel i poeta, urodzony w Narzymiu

Zabytki

• Kościół, dawny ewangelicki, obecnie rzymskokatolicki, z XIV wieku, przebudowywany w 1745 i 1911 roku
• Cmentarz przykościelny przy kościele parafialnym, z XIV wieku
• Cmentarz ewangelicki i rzymskokatolicki, obecnie rzymskokatolicki, parafialny, z początku XX wieku
• Budynek szkoły z początku XX wieku (ul. Wierzbowska 1)
• Zespół dworsko-folwarczny: dwór z lat 1903-1905, pozostałości parku z końca XIX wieku, trojak i czworak z początku XX wieku oraz budynek gospodarczy z tego samego okresu
• Wiele przykładów budownictwa murowanego z początku XX wieku (ul. Dworcowa, ul. Kościelna, ul. Leśna, ul. Młyńska, ul. Robotnicza, ul. Wąska, ul. Wierzbowska)
• Budownictwo drewniane z końca XIX i początku XX wieku (ul. Dworcowa 22 i 23)

Bibliografia

1. Achremczyk Stanisław, Historia Warmii i Mazur, t. 1, Olsztyn 2011.
2. Działdowo. Z dziejów miasta i powiatu, red. Wanda Korycka, Olsztyn 1966.
3. Mazury. Słownik stronniczy, ilustrowany, red. Waldemar Mierzwa, Dąbrówno 2008.
4. Orłowicz Mieczysław, Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmii, Na nowo podali do druku Grzegorz Jasiński, Andrzej Rzempołuch, Robert Traba, Olsztyn 1991.
5. Statistisch-Topographisches Adreß-Handbuch von Ostpreussen, Commission bei Wilhelm Koch, Königsberg 1857.
6. Warmia i Mazury. Przewodnik ilustrowany, red. Marcin Kuleszo, Barbara Wojczulanis, Olsztyn 2001.
7. Wojewódzka ewidencja zabytków [data dostępu: 12.11.2013]
8. Gminna ewidencja zabytków w: |Zmiana studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy [data dostępu: 12.11.2013]]
9. Bank Danych Lokalnych GUS [data dostępu: 12.11.2013]
10. Verwaltungsgeschichte [data dostępu: 12.11.2013]