Obóz koncentracyjny w Działdowie 1939-1945
Obóz jeniecki w Działdowie 1939-1945 (Soldau KL) - obóz koncentracyjny, w którym zginęło około 15 tys osób. W latach 1939-1945 przez obóz przewinęło się około 30 tys. ludzi.
Spis treści
Powstanie obozu
Obóz został utworzony na przełomie 1939/1940 roku przy ulicy Grunwaldzkiej z inicjatywy ówczesnego Inspektora Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa Otto Rascha. Oficjalnie nosił nazwę obozu przejściowego (Durchgangslader). Jego powstanie wiąże się z utworzeniem na terenie miejscowych koszar wojskowych aresztu śledczego. Od połowy stycznia 1940 roku znajdowali się w nim wysiedleni Polacy, których wysyłano następnie do Generalnej Guberni. W maju 1940 roku nadano mu nazwę wychowawczego obozu pracy (Arbeitserziebungslager). Wkrótce został jednak przekształcony w obóz pracy przymusowej (Arbeitsstralager).
Obóz zajmował około 8 ha. Bloki zostały ogrodzone drewnianym parkanem i drutem kolczastym. W głównym, dwupiętrowym, murowanym budynku znajdowały się cele dla więźniów, warsztaty i urządzenia gospodarcze. Piwnice wykorzystywano do przetrzymywania więźniów politycznych i wykonywania egzekucji. W dwóch parterowych, drewnianych budynkach mieściły się magazyny, pralnia oraz kuchnia. W oddzielnym dwupiętrowym budynku przesłuchiwano więźniów; drugie piętro było przeznaczone dla załogi wartowniczej. Komendantem obozu został Hans Krause, posiadający praktycznie niczym nieograniczoną władzę nad więźniami.Personel nadzorczy składał się z członków Policji Porządkowej. W maju 1940 roku przystąpiono do organizowania administracji obozu. Obóz podlegał SS. W 1942 roku został przekształcony w obóz karny.
Więźniowie obozu Soldau KL
W lutym, marcu i kwietniu 1940 roku Soldau KL pełnił rolę obozu zagłady. Ofiarami padali polscy działacze społeczni, nauczyciele, ziemianie, duchowni, którzy do Działdowa trafiali z Hohenbruch, Rudan i Baydritten. Egzekucje przez rozstrzelanie dokonywanie były w lesie, w okolicach wsi Komorniki. Od maja 1940 roku więźniowie z Działdowa byli wysyłani do obozów koncentracyjnych bądź do Generalnej Guberni. W 1941 roku wprowadzono podział więźniów na trzy kategorie: politycznych, przebywających w celach wychowawczych oraz karnych. Od 1940 roku na skutek akcji wysiedleńczej zaczęła napływać ludność polska, która przez jakiś czas przebywała w poszczególnych działach obozu. Przez obóz przeszło ok. 5 tys. wysiedleńców. W większości pochodzili w trzech powiatów: płockiego, ciechanowskiego i białostockiego. Oddział dla wysiedleńców został zlikwidowany latem 1941 roku.
Od założenia obozu przebywali w nim również więźniowie polityczni, tworzyli jednak niewielką, około 100-osobową grupę. Komendant obozu Krause wykonywał rozkazy sądu policyjnego gestapo, w którego gestii leżało wydawanie wyroków na więźniów politycznych. Dokonywał jednak egzekucji również na "własną rękę".
Specjalnym więźniami obozu w Działdowie byli Żydzi, których przewożono zazwyczaj z Płocka lub Sierpca. Mordowano ich na terenie obozu lub wywożono do lasu koło wsi Białuty i rozstrzeliwano. Od połowy 1942 roku zaczęło przybywać więźniów oskarżanych o mniejsze przestępstwa. Zaczęła wzrastać liczba więzionych kobiet, dla których przeznaczono oddzielne cele. Większość więźniów była zatrudniana przy brukowaniu ulic, budowie dróg. Więźniowie posiadający zawód rzemieślniczy pracowali w obozowych warsztatach.
Kolejną specjalną grupę więźniów tworzyli duchowni.Największa liczba księży i zakonników przebywała w obozie w 1941 roku. Wśród nich znalazł się arcybiskup Antoni Julian Nowowiejski (zmarł 28 maja 1941 roku), biskup pomocniczy Leon Wetmański (zmarł 10 października 1941 roku). Od sierpnia 1941 roku w obozie przebywało 35 sióstr z klasztoru kapucynek w Przasnyszu. Do Działdowa trafiło także 36 sióstr pasjonistek, aresztowanych 17 lutego 1941 roku w Płocku i Staroźrebach.
Warunki życia w obozie
Warunki życia w obozie były bardzo ciężkie - zmierzano do jak najdotkliwszego wyniszczenia fizycznego i psychicznego ludzi. Posiłek (śniadanie) składał się z 12 dkg chleba i ok. pół litra kawy. Na obiad podawano 12 dkg chleba i 0,75 ml zupy. Kolacja składała się z kawy i 12 dkg chleba. Stan sanitarny urągał wszelkim normom. Dostęp do pomocy medycznej praktycznie był nieosiągalny. Dochodziły do tego codzienne akty przemocy, bicie, wymierzanie brutalnych "kar". W sierpniu 1941 roku w obozie wybuchła epidemia tyfusu plamistego. Soldau KL został zamknięty. Komendant Krause uznał, że najskuteczniejszą metodą walki z epidemią będzie eksterminacja chorych. Zamordowano 300 z ogólnej liczby 600 ofiar epidemii.
Likwidacja obozu
Obóz w Działdowie przestał istnieć w połowie stycznia 1945 roku. 18 stycznia do miasta wkroczyły wojska radzieckie. Na terenie Soldau KL utworzony został Obóz Nakazowo Rozdzielczy NKWD Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych. Rozpoczęły się aresztowania Polaków, którzy w okresie okupacji uzyskali III grupę niemiecką (Deutsche Volksliste) oraz należących do AK lub bojkotujących okupację sowiecką.
Do obozu przewożono Polaków z Pomorza, Warmii i Mazur oraz Mazowsza, a także wyłapywanych Niemców. Obóz zaczął służyć służbom sowieckim jako obóz przejściowy przy wysiedleniach Polaków z terenu Pomorza do łagrów. Około października 1945 roku obóz został definitywnie zlikwidowany.
W obozie działdowskim śmierć poniósł m.in. Bogdan Jełowiecki, polski konsul z Olsztyna i Jan Piotrowski, jego zastępca. Ku czci pomordowanych, przy zbiegu ulic Grunwaldzkiej i Chopina, ufundowano tablicę pamiątkową. Ponadto na cmentarzu parafialnym znajdują się zbiorowe mogiły osób zamordowanych w czasie wojny, których zwłoki ekshumowano z różnych miejsc straceń i pochówków zlokalizowanych w okolicach miasta.
Bibliografia
Achremczyk Stanisław, Historia Warmii i Mazur, t. II, Olsztyn 2011.
Datner Szymon, Zbrodnie Werhmachtu na jeńcach wojennych armii regularnych w II wojnie światowej, Warszawa 1964.
Działdowo - historia obozu [15.10.2014]
Grzybowski Michał Marian, Obóz hitlerowski w Działdowie w latach 1939-1945, Studia Płockie, t. XXXII, 2004, s. 193-204.
Koszmar: wspomnienia, relacje, dokumenty, wyb. i oprac. Zygmunt Gertner, Mława 2003.
Lietz Zygmunt, Obozy jenieckie w Prusach Wschodnich 1913-1945, Warszawa 1982.
Obrębska Karolina, Obóz w Działdowie - jego charakter i rola w latach 1939-1945, Działdowo 2007.
Pulcyn Tadeusz, Do nieba przez Działdowo, Warszawa 2000.
Zapomniane obozy nazistowskie [15.10.2014]
Zobacz też
