Porty w Prusach do XVIII wieku

Porty w Prusach do XVIII wieku – grupa portów wodnych o charakterze handlowym i rybackim, leżących między dolnym Niemnem a dolną Wisłą.

Wczesne średniowiecze

W związku z ożywieniem gospodarczym na Morzu Bałtyckim wzdłuż południowych wybrzeży powstawały liczne porty oraz punkty ułatwiające statkom kupieckim przybrzeżną podróż ku Dźwinie. Wokół nich zaczęli gromadzić się liczni rzemieślnicy i kupcy. Dzięki takiemu osadnictwu powstać mogły ośrodki o charakterze wczesnomiejskim. Do tego typu osad należały Wiskiauty i Truso.

O Wiskiautach wiemy niewiele. Była to handlowa osada i port w Sambii; otwierała drogę handlową na wschód, w kierunku Rusi i Litwy. Uformowała się prawdopodobnie nieco później niż Truso. Jej początki łączy się zazwyczaj ze wzmianką u Saxo Grammaticusa o opanowaniu przez króla duńskiego Ragnara Lodbroga Sambii około roku 800 i wyznaczeniu trybutu miejscowej ludności. Prawdopodobnie doszło wówczas do założenia duńskiej osady o charakterze militarno-handlowym. Spowodowało to rozwój handlu, znamy nawet sambijskiego kupca Widgautra, który przebywał w Danii.

Więcej informacji posiadamy natomiast o Truso. Była to osada rzemieślniczo-kupiecka i port leżący u ujścia Wisły, czyli w miejscu łączącym handel Słowian i Prusów. O jej istnieniu informował już w IX wieku angielski podróżnik Wulfstan. Jednak szybki rozwój Gdańska w X wieku oraz liczne najazdy spowodowały powolny upadek osady. Przez wiele lat miejsce dawnej osady Truso było nieznane, odnaleźć ją udało się dopiero archeologowi dr. Jackowi Jagodzińskiemu, który w latach '80 odnalazł nad jeziorem Drużno relikty potężnej osady.

Elbląg

Elbląg założony został w 1237 roku przez Krzyżaków. Dzięki przynależności do Hanzy, osada rozwijała swoje możliwości handlowe. Kupcy elbląscy prowadzili przede wszystkim pośrednictwo handlowe w wymianie międzynarodowej. Głównymi towarami były skóry i futra zwierząt, słód, bursztyn, miód i wosk. Ważnym towarem eksportowym była miedź z Karpat i len, którego uprawą zajmowali się mieszkańcy Warmii. Postępujący wówczas w Europie rozwój żeglugi pociągnął za sobą zapotrzebowanie na drewno, smołę, dziegieć, natomiast duże ilości polskiego zboża ratowały zachód Europy przed głodem.

Rozwój handlu i zwiększone zapotrzebowanie na surowce wymuszały rozbudowę portu. Pod koniec XIII wieku rozpoczęto budowę spichlerzy na Wyspie Spichrzów, natomiast od 1364 roku pojawił się dźwig. Z czasem ważnym towarem stały się również ryby, które importowano ze Szwecji i Norwegii. Od 1368 roku zaczęło je łowić u wybrzeżu Skanii. Odbiorcami połowów byli mieszkańcy środkowej części Polski, głównie mieszczanie Krakowa i Lublina. Za pośrednictwem portu do Prus docierały korzenie, wina, luksusowe sukna oraz hiszpańska ceramika, którą odnaleziono podczas wykopalisk archeologicznych. W drugiej połowie XIV wieku z powodu rozwoju floty zapotrzebowanie na surowce wzrosło, dlatego Anglia sprowadzała ogromne ilości drewna, a Anglicy swój ładunek nazywali drewnem z Prus. Powstała zatem angielska nazwa "spruce" oznaczająca świerk. Niedaleko portu powstawać zaczęły składowiska drewna, które zaczęto sprowadzać także z Warmii i Mazowsza.

Od XV wieku znaczenie portu w Elblągu zaczęło maleć z powodu rosnącej konkurencji, głównie Gdańska, a także wojny Krzyżaków z Polską. Wkrótce kupcy gdańscy, dzięki opanowaniu zaplecza surowcowego oraz wykorzystaniu dogodniejszego położenia, zbudowali swoją pozycję, deklasując Elbląg. Problemem był też piasek mulący Nogat i utrudniający żeglugę.

W połowie XVI wieku pojawił się pomysł przekopania Mierzei Wiślanej. Taka inwestycja zapewniałaby Elblągowi bezpośredni dostęp do morza, jednak plan ten nie został zrealizowany do czasów współczesnych. Chwilowym ratunkiem okazał się również bunt Gdańska przeciwko Stefanowi Batoremu, który w celu ukarania buntowników uznał Elbląg za jedyny port Rzeczpospolitej. Z pomocą ratowania portu przyszła królowa Anglii Elżbieta I, wydając w 1579 roku przywilej tworzący Kompanię Wschodnią. Od 1583 roku główna siedziba kantoru znajdowała się w Elblągu, gdzie przez port zaczęły się przewijać ogromne ilości skór, ołowiu, cyny, wina, miodu oraz sukna. Zapotrzebowanie Anglików było skupione na płótnie, linach, drewnie, smole, mące, owocach i warzywach. Najazd Szwedów w 1626 roku zakończył działalność Kampanii, a uznana za zdradę szybka kapitulacja miasta spowodowała utratę przywilejów handlowych. Miasto jednak nawiązało kontakty handlowe z kupcami holenderskimi, z którymi handlowano żywnością. Jednak do I rozbioru Polski w 1772 roku dostrzegamy powolny upadek portu, natomiast tor wodny ulegał powolnemu zapiaszczeniu.

Frombork

Port rybacki we Fromborku funkcjonował od czasów średniowiecza. Ta początkowo niewielka osada rybacka postanowiła jednak wykorzystać korzystne położenie mimo konkurencyjnego oporu Elbląga i Braniewa. Pierwsza wzmianka o porcie we Fromborku pochodzi z 1446 roku. Było to wysunięte w Zalew molo z drewnianych pali, służące do cumowania łodzi rybackich.

Warmińskie miasta zaczęły popierać pomysł rozbudowy portu, które poparła Kapituła Warmińska. Podjęła ona na posiedzeniu 29 maja 1617 roku decyzję o budowie dużej wagi we Fromborku, która miała usprawnić handel towarami, głównie lnem. Spowodowało to niezadowolenie Elbląga i Braniewa, a sprawa dotarła do samego króla. Kapituła starała się sprawę załagodzić, a dzięki jej staraniom w 1636 roku urządzono niewielki port u ujścia kanału Baudy do Zalewu. Kolejna rozbudowa portu nastąpiła w 1674 roku, kiedy rozpoczęto prace nadające odpowiedni kształt basenowi portowemu, które prowadził menonita gdański Lorenz Martens. Na czas budowy portu zbudowano wał z pali drewnianych, który miał chronić basen od wód Zalewu. Wkrótce nowy port zaczął przynosić dochody, odprawiając statki pełne lnu, konopi, piór dostarczanych z miast warmińskich. Pod koniec XVIII wieku do Gdańska pływały regularnie statki.

Braniewo

Braniewo, podobnie jak Elbląg czy Frombork, postanowiło również wykorzystać korzystne położenie. Początkowo znajdował się tam niewielki port, który od połowy XIV wieku przynależał do związku miast hanzeatyckich jako jedyne miasto na Warmii. Pierwsza wzmianka dotycząca kontaktu Braniewa z Hanzą pochodzi z 1358 roku, natomiast ważny dokument potwierdzający tę przynależność pochodzi z listopada 1367 roku. Mówi on, iż 6 siostrzanych miast pruskich powinno wystawić 5 kog na wojnę z królem duńskim Waldemarem, prowadzoną wówczas przez Hanzę, oraz uregulować podatek, który był obliczany na podstawie wyporności posiadanych statków.

Flota handlowa, którą dysponowało Braniewo, była niewielka, natomiast rozbudowa portu utrudniona. Oddalenie od ujścia rzeki Pasłęki pozwalało zawijać tylko niewielkim statkom, natomiast sama rzeka była niewystarczająco spławna. Aby handel i pośrednictwo było korzystne, niezbędna była budowa spichlerzy, które powstały w 1401 roku, natomiast w 1425 roku rozbudowano rampy załadunkowe. Do Braniewa zaczęły spływać zagraniczne wina, przyprawy, broń, miedź, stal, szkło, olej i papier, a handlujący w zamian oferowali produkty rolne, len, wosk, skóry i miód. Jednak ilości obracanego towaru było daleko do miary Gdańska czy Elbląga.

Wkrótce miasto zaczęło odczuwać problemy związane z zmniejszeniem się głębokości Zalewu czy powstaniem usypisk deltowych, oddalających port od akwenu. Warunki pogodowe i prądy powodowały powstawanie płycizn, utrudniających swobodną żeglugę. Podjęto się prac oczyszczenia ujścia Pasłęki, które okazały się trudne, kosztowne i czasochłonne. Jeszcze w roku 1553 roku przedstawiciele Braniewa wyjeżdżali w sprawach Hanzy do Gdańska, a w 1557 roku do Lubeki. Dokumenty uczestnictwa Braniewa w Związku Hanzeatyckim kończą się na 1604 roku, choć jeszcze w 1681 roku rada Starego Miasta Braniewa podkreśla, że korzysta z prawa morskiego nadanego przez Hanzę, a statki z braniewskiego portu docierają do Holandii, Danii i Szwecji.

Królewiec

Królewiec był miastem założonym w 1255 roku przez Krzyżaków na miejscu pruskiej osady. Po podboju Prusów w 1273 przystąpiono do rozbudowy miasta. Pierwsza wzmianka dotycząca samego portu pochodzi z 1339 roku, natomiast rok później Królewiec brał udział w działalności Hanzy. W 1440 roku przeprowadzono prace mające na celu pogłębienie szlaków na rzece Pregole i wzdłuż nabrzeży.

Szansą dla Królewca stało się utworzenie w 1510 roku wyrwy w Mierzei Wiślanej, dzięki czemu miasto zyskało swobodny dostęp do morza. Dogodne położenie oraz liczne przywileje handlowe powodowały wzrost znaczenia handlu, z pośrednictwa którego wyłączono Kłajpedę, Wilno, Tylżę i Kowno. Taka zaostrzona polityka Królewca doprowadziła do konfliktu z Litwinami, którzy dopiero po dłuższym czasie zgodzili się na trzydniowy pobyt z towarami w Królewcu, który najbardziej rozkwitł w XVII wieku. Wówczas do miasta spławiano towary leśne i rolne, natomiast z eksportu towarów duże korzyści czerpali Sapiehowie i Radziwiłłowie.

Również w wieku XVII punkt ciężkości spławu drewna przeniósł się z Wisły nad Niemen, Pregołę i Dźwinę, w związku z czym znaczenie portu królewieckiego ciągle rosło. Zaczęły napływać towary z Grodna, Słomina, Wołkowyska, Nowogródka, Nieświeża, Mińska, Mohylewa, Wilna i Kowna. Przez port w Królewcu nie tylko wywożono towary, ale również sprowadzono, zwłaszcza sól, wino, pieprz, śledzie, sukno, korzenie i żelazo. Upadek handlu dostrzegamy po rozbiorach Polski, kiedy król Prus wprowadził zakazy sprowadzania wyrobów zagranicznych.

Bibliografia

Stanisław Achremczyk, Alojzy Szorc, Braniewo, Olsztyn 1995.
Joanna Fąferek i inni, Elbląg - życie codzienne w porcie hanzeatyckim, Elbląg 2012.
Janusz Jasiński, Historia Królewca, Olsztyn 1994.
Barbara Krysztopa-Czupryńska, Kompania Wschodnia a Rzeczpospolita w latach 1579-1673, Olsztyn 2003.
Edmund Kurowski, Dzieje Fromborka: historia miasta do 1998 r., Frombork 2000.