Wiartel

Wiartel
Rodzaj miejscowości	wieś sołecka
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	piski
Gmina	Pisz
Liczba ludności (2010)	252
Strefa numeracyjna	(+48) 87
Kod pocztowy	12-200
Tablice rejestracyjne	NPI
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Wiartel
Położenie na mapie Polski Wiartel
{{#invoke:Koordynaty|szablon}}

Wiartel (niem. Wiartel) – wieś sołecka położona w województwie warmińsko–mazurskim, w powiecie piskim, w gminie Pisz. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa suwalskiego. W 2010 roku liczyła 252 mieszkańców. Obecnie funkcję sołtysa sprawuje Antoni Słonka.

Położenie

Wieś położona jest w południowo–wschodniej części województwa warmińsko–mazurskiego, na Równinie Mazurskiej, w Puszczy Piskiej, 10 km na południowy zachód od Pisza i 10 km na południowy wschód od Rucianego–Nidy. Znajduje się na południowym brzegu jeziora Wiartel oraz w pobliżu wschodniego krańca Jeziora Nidzkiego. Między tymi jeziorami leży niewielkie (32 ha) jezioro Jaśkowo (zwane również Stare Pieczysko) oraz jeszcze mniejsze (21 ha) Jaśkówko. Z kolei około 1 km na południe od wsi leży jeziorko Linówko (7 ha).

Dzieje miejscowości

Wieś założono w 1700 roku jako osada szkatułowa na 12 morgach. Wcześniej, bo już około 1570 roku, powstała tu hamernia i huta żelaza, powiązana z drugim zakładem hutniczym w Jaśkowie. Huta Wiartel-Jaśkowo prowadzona była przez dziedzicznych dzierżawców Rudników aż do 1725 roku; później brak surowca sprawił, iż trzeba go było przywozić z dalszych okolic, nawet z Mazowsza. Ostatecznie w 1790 roku produkcję wstrzymano, a jej zadania przejęła huta w Wądołku.

W pierwszej połowie XX wieku nad jeziorem Wiartel znajdował się tzw. dworzec gościnny (kurhaus) „Wiartel”, odpowiednik obecnych ośrodków wczasowo-wypoczynkowych. Były tu do wynajęcia dwuosobowe pokoje (10) z bieżącą wodą i oświetleniem elektrycznym, restauracja oraz wypożyczalnia łodzi wiosłowych i motorowych. Pokoje gościnne do wynajęcia znajdowały się także w gospodzie u Konopackiego. Przed 1945 rokiem Wiartel znany był z wytwórni Heinricha Krischa, która produkowała między innymi słynny wówczas likier „Kosakencaffe” (Kozacka kawa).

W 1935 roku do miejscowej szkoły (brak daty założenia) uczęszczało 52 dzieci, pracował jeden nauczyciel. Po II wojnie światowej nową szkołę wzniesiono w czynie społecznym; posiadała 4 izby lekcyjne, pracownię i świetlicę. W połowie lat 60. XX wieku uruchomiono w Wiartlu punkt biblioteczny.

Pierwszym wójtem po II wojnie światowej był Piotr Chludziński. W 1946 roku na posterunek Milicji Obywatelskiej w Wiartlu napadła grupa niepodległościowego podziemia licząca 60 osób. W strzelaninie zginął nadleśniczy Neugebauer.

W 1958 roku w Wiartlu powstała ferma zwierząt futerkowych jako gospodarstwo pomocnicze Państwowego Gospodarstwa Rybackiego; w 1960 roku uzyskała status samodzielnego gospodarstwa. Hodowano w niej głównie kilka odmian norek, a także lisy niebieskie i bobry europejskie. W latach 1963-1966 ferma uzyskała najwyższą przeciętną jakości skór spośród ferm państwowych i prywatnych w Polsce. Niestety, z fermy uciekła norka amerykańska i zakłóciła lokalny ekosystem leśny. Ferma upadła na początku lat 90. Odtąd miejscowość ponownie zwróciła się ku turystyce.

Aktualnie wieś jest siedzibą sołectwa.

Liczba mieszkańców w poszczególnych okresach:

• 1857 r. – 150 osób

• 1864 r. – 122 osoby

• 1867 r. – 133 osoby

• 1933 r. – 260 osób

• 1939 r. – 271 osób

• 1988 r. – 269 osób

Ludzie związani z miejscowością

Na początku lat 50. nauczycielem w tutejszej szkole i kierownikiem gminnej biblioteki był Eugeniusz Bielawski (1906–1986) – znany regionalista, twórca Izby Regionalnej w Wejsunach. W II połowie lat 50. w Wiartlu mieszkał Klemens Oleksik (1918–1992) – poeta, prozaik, autor utworów dla dzieci oraz literacko opracowanych baśni warmińskich i mazurskich, redaktor. Wiartel znalazł się na szlaku podróży Melchiora Wańkowicza i został uwieczniony na kartach jego słynnego reportażu "Na tropach Smętka" (wyd. I, Warszawa 1935).

Zabytki

• zespół budynków szkolnych z początku XX wieku: szkoła i budynek gospodarczy, murowane
• cmentarz ewangelicki z przełomu XIX i XX wieku
• cmentarz ewangelicki z początku XX wieku, na skrzyżowaniu
• cmentarz ewangelicki z pierwszej połowy XX wieku, Wiartel Mały
• schron bojowy z 1939 roku

Turystyka

W pobliżu miejscowości przebiega Szlak Puszczą Piską: Ruciane Nida - Pisz.

Bibliografia

1. Achremczyk Stanisław, Historia Warmii i Mazur, t. I–II, Olsztyn 2011.
2. Balbus Tomasz, Brenda Waldemar, Sylwetki: Eugeniusz Bielawski (Jan Sietnicki), Znad Pisy, nr 9, 2000, ss. 208–213.
3. von Hippel Rudolf, Przegląd statystycznych i innych uwarunkowań powiatu Johannisburg na podstawie przeprowadzonego spisu powszechnego w dniu 3 grudnia 1867 r. wg zestawienia starosty von Hippela w roku 1868, Znad Pisy, nr 19–20, 2010–2011, ss. 83–157.
4. Mazury. Słownik stronniczy, ilustrowany, red. Waldemar Mierzwa, Dąbrówno 2008.
5. Orłowicz Mieczysław, Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmii, na nowo podali do druku Grzegorz Jasiński, Andrzej Rzempołuch, Robert Traba, Olsztyn 1991.
6. Pawlicki Ryszard W., Ziemia piska jako region turystyczny do 1945, Znad Pisy, nr 1, 1995, ss. 9–25.
7. Pisz. Z dziejów miasta i powiatu, red. Wanda Korycka, Olsztyn 1970.
8. Statistisch-Topographisches Adreß-Handbuch von Ostpreussen, Commission bei Wilhelm Koch, Königsberg 1857.
9. Śliwiński Józef, Z dziejów Rucianego-Nidy i okolic, Olsztyn 1993.
10. Deutsche Verwaltungsgeschichte [15.08.2013]
11. Bank Danych Lokalnych GUS [15.08.2013]
12. Strona Urzędu Gminy Pisz [15.08.2013]