Skrzyp olbrzymi

Skrzyp olbrzymi
Equisetum telmateia
Ehrh.
Skrzyp olbrzymi. Sporofit. Fot. Radomil. Źródło: fr.wikipedia.org
Systematyka
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny naczyniowe
Gromada	skrzypy
Klasa	skrzypowe
Rząd	skrzypowce
Rodzina	skrzypowate
Rodzaj	skrzyp
Gatunek	skrzyp olbrzymi
Synonimy
Equisetum maximum Lam.; Equisetum majus Garsault; Equisetum macrostachyon Poiret; Equisetum eburneum Schreb.

Skrzyp olbrzymi (Equisetum telmateia Ehrh.) – gatunek rośliny z rodziny skrzypowatych (Equisetaceae).

Morfologia

Jest to najokazalszy ze skrzypów występujących poza strefą tropikalną. Gametofit tej rośliny jest drobny, blaszkowaty, podzielony na łatki. Sporofit rozwija się na gametoficie po zapłodnieniu, najpierw w postaci kłącza, z którego wyrastają dwupostaciowe pędy nadziemne: wczesną wiosną zarodniowe, latem - płonne. Silnie rozgałęzione kłącze znajduje się zwykle na głębokości od 0,6 do 1,2 m w glebie. Z odgałęzień skierowanych w górę wyrastają liczne pędy nadziemne. Kłącze podzielone jest na węzły i międzywęźla. Międzywęźla pokryte są cienkimi, jednokomórkowymi włoskami barwy brunatnej. Gęste włoski tworzą wokół kłączy okrywę w formie pilśni. Wzdłuż międzywęźli biegną słabo widoczne, zaokrąglone na szczycie listwy. U podstawy międzywęźli wyrastają bulwki, które po różnym okresie spoczynku wyrastają w nowe pędy. Pędy zarodniowe osiągają do 25 cm (rzadko 50 cm) wysokości, podczas gdy pędy płonne do 120 cm (rzadko 250 cm) wysokości.

Pędy zarodniowe są żółtawo-brązowawe, białawe lub bladozielone, o średnicy do 15 mm. Na pędzie podzielone gęsto na ok. 12 węzłów, z których wyrastają pochwy liściowe. Na szczycie pędów znajdują się wrzecionowate kłosy zarodniowe. Pędy płonne o średnicy 10–12 mm (rzadko do 20 mm)są białawo-żółtawe, słabo pożłobione, z 20–40 niewyraźnymi żeberkami. W węzłach z każdego rowka wyrastają pojedyncze, zielone i zwykle nierozgałęzione pędy boczne. Powierzchnię mają szorstką, z 4–5 żeberkami. Najniższe człony bocznych odgałęzień są wyraźnie krótsze niż pochwy liściowe łodygi. Na pędach płonnych występuje od 20 do 40 liści, zrośniętych w pochwy liściowe - osiągają do 4 cm długości. Pochwy te w dolnej części łodygi przylegają do niej, w górnej – są lejkowato rozszerzone. Dodatkowo pochwy są pokryte płaskimi żeberkami oddzielonymi wąskimi rowkami o wyraźnych, ostrych krawędziach.

Ząbki są lancetowato-szydlaste, dwukrotnie krótsze od zrośniętej części pochew. Na końcach są zwężone w szczecinkę, czasem łączą się po 2–3. Na pędach płonnych pochwy liściowe tworzone także ze zrośniętych 20-40 listków osiągają do 2,5 cm długości i zakończone są szydlastymi ząbkami z ciemnobrązowym grzbietem, podobnej długości jak zrośnięta część pochew. Szczyty ząbków łatwo odłamują się. Pochwy liściowe pędów bocznych osiągają 6 mm długości i zakończone są także łatwo odłamującymi się, szydlastymi ząbkami.

Kłos zarodnionośny ma długość 4–8 cm, jest pusty w środku i ma zaokrąglony wierzchołek. Złożony jest z tarczowatych liści zarodnionośnych, po których spodniej stronie znajduje się po kilka zarodni.

Rozmieszczenie i ekologia

Jest to gatunek o interesującej międzykontynentalnej dysjunkcji. Podgatunek typowy występuje w północno-zachodniej Afryce oraz w południowej i środkowej Europie, podgatunek subsp. braunii w zachodniej części Ameryki Północnej.

W Polsce gatunek ten występuje rzadko, przede wszystkim na pogórzu i w północnej części kraju. Jest to roślina charakterystyczna dla obszarów podgórskich (najwyżej położone stanowisko usytuowane jest na wysokości ok. 800 m n.p.m.), związana z wilgotnymi i mokrymi siedliskami o średnim nasłonecznieniu.

Na Warmii i Mazurach gatunek ten stwierdzono m.in. w obszarze Natura 2000 Murawy koło Pasłęka i w okolicach Trzcina nad rzeką Wel oraz na Wysoczyźnie Elbląskiej.

Wartość użytkowa

Skrzyp olbrzymi jest gatunkiem podlegającym w Polsce ochronie ścisłej od 1983 r. W ochronie tego gatunku ważną rolę pełni ochrona obszarowa (parki narodowe, rezerwaty przyrody).

Jest to roślina lecznicza - w medycynie ludowej stosowany jest analogicznie jak skrzyp polny, przy czym w Polsce w zasadzie niewykorzystywany z powodu mniejszego rozpowszechnienia i z powodu ograniczeń prawnych w możliwości pozyskania surowca. Gatunek ten stanowić może użyteczne źródło antyoksydatów, których zawiera więcej niż inne skrzypy.

Roślina jadalna; na ziemiach polskich do końca XIX wieku pędy zarodnikowe stanowiły pożywienie głodowe podczas przednówka, spożywane na surowo lub gotowane w zupach. Ze względu na zawartość tiaminazy dopuszczalne jest spożycie tylko niewielkich ilości lub konieczna jest obróbka cieplna. Przed spożyciem należy usunąć twarde włókna biegnące wzdłuż zewnętrznej części pędów.

Roślina ozdobna; możliwa i prowadzona jest skutecznie uprawa tego gatunku w warunkach ogrodowych, w oranżeriach i ogrodach botanicznych europejskich i północnoamerykańskich. Wkracza zresztą też sam do ogrodów ze stanowisk naturalnych. W celu uniknięcia kłopotów z niekontrolowaną ekspansją rośliny należy ją uprawiać w odpowiednio dużych i szczelnych pojemnikach umieszczanych w gruncie.

Surowiec polerski - ze starych pędów bogatych w krzemionkę sporządzano dawniej proszek do czyszczenia. Ze względu na dużą zawartość krzemionki pędy takie mogą być stosowane do polerowania drewna i kamienia.

Czarne kłącza tej rośliny stanowiły surowiec w koszykarstwie i plecionkarstwie.

Bibliografia

pl.wikipedia.org, skrzyp olbrzymi [18.06.2014]
pl.wikipedia.or, Lista gatunków roślin objętych ścisłą ochroną w Polsce [18.06.2014]