Wądołek
| Wądołek | |
| | |
 Wądołek. Pocztówka z 1905 roku
| |
| Państwo |  Polska
|
| Województwo | warmińsko-mazurskie |
| Powiat | piski |
| Gmina | Pisz |
| Liczba ludności (2014) | brak |
| Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego   Wądołek | |
| Położenie na mapie Polski  Wądołek | |
{{#invoke:Koordynaty|szablon}} | |
Wądołek (niem. Wondolleck, od 1938 r. Wondollen) – dawna wieś położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie piskim, w gminie Pisz.
Wądołek. Mapa
Położenie
Wieś położona była w południowo-wschodniej części obecnego województwa warmińsko-mazurskiego, w południowej części Puszczy Piskiej, 20 km na południe od Pisza, przy granicy z województwem podlaskim.
Dzieje miejscowości
Osada rozwinęła się tu w związku z uruchomieniem huty rudy żelaza. Zakład hutniczy zaprojektowano tu już w latach 80. XVIII wieku, a w latach następnych przejął on zadania huty i hamerni w Jaśkowie i Wiartlu. Hutę ulokowano nad strumykiem, dopływem Pisy, aby zapewnić jej wystarczającą ilość wody; przejęto też istniejący tu już młyn. Wprawdzie badania przeprowadzone w 1799 roku wykazały, iż w tej okolicy złoża rudy są znacznie mniejsze niż oczekiwano, jednak budowę zakładu kontynuowano (w latach 1799–1806), a rudę sprowadzano tu ze złóż odległych o 20–50 km. W 1799 roku wybudowano cegielnię, zaś dwa lata później trzy domy mieszkalne dla 12 rodzin robotników, stajnie, dwa domy mieszkalne dla mistrza zakładu i stolarza-modelarza, gospodę ze stajnią, kuźnię z mieszkaniem i stajnią. Następnie wzniesiono budynek dmuchawy, odlewnię, wielki piec z ładownią i mostem ładowaniczym oraz szopę na węgiel drzewny. Wielki piec w hucie wybudowano na kwadratowym fundamencie (6 m długości, 6 m szerokości oraz 6 m głębokości). Komin miał wysokość około 11 m, a średnica jego wnętrza wynosiła około 1,5–2,4 m. Zaprojektowano również śluzy i tamy w celu zapewnienia odpowiedniego poziomu i spadku wody do poruszania miechów, a także młyn do mielenia rudy.
W 1802 roku założono zakład hutniczy, w którym zatrudniony był inspektor hutniczy, faktor hutniczy i nadzorca budowy (od 1804 roku również jeszcze jeden faktor). Wielki piec uruchomiono w czerwcu 1805 roku. W ciągu następnych miesięcy oddano do użytku duży magazyn na wapno, zakład tłuczenia wapna i szlaki oraz inne urządzenia techniczne. Po utworzeniu Księstwa Warszawskiego i zamknięciu tym samym dostępu do złóż w dorzeczu Narwi i Omulwi przeprowadzono badania na obszarze powiatu szczycieńskiego i rudę do Wądołka sprowadzano m.in. z okolic miejscowości: Spaliny Małe, Rozogi, Klon, Turośl, Ukta i Jeżów. Tamtejsze zasoby rudy pokryły zapotrzebowanie zakładu aż do 1874 roku.
W latach 1809–1811 hutę jeszcze rozbudowano. Wzniesiono fryszerkę do uzyskiwania żelaza w sztabach stali, a także sprowadzono wykwalifikowanych robotników hutniczych ze Śląska, Westfalii i Saksonii. Efekty produkcji zakładu w Wądołku nie dorównywały żelazu i stali ze Śląska czy Szwecji, jednak były one dobrej jakości. Koszty uruchomienia huty (ponad 70 tysięcy talarów) zwróciły się już w 1818 roku, a rząd próbował (bezskutecznie) w 1826 roku sprzedać ją prywatnemu przedsiębiorcy.
Zakład w Wądołku był jednym z najmniejszych zakładów w Prusach, a z czasem zaczął przegrywać konkurencję z większymi hutami w zachodnich częściach królestwa. Mimo to dawał on pracę 50 hutnikom, wielu węglarzom i kopaczom. W 1857 roku Wądołek liczył 182 mieszkańców, należał więc do większych osad na terenie powiatu (w 1864 roku liczył 157 mieszkańców, w 1867 – 143 osoby). W kulminacyjnym momencie swego funkcjonowania, tj. przed 1860 rokiem, huta wytwarzała rocznie 319 ton odlewów i żelaza kowalnego, a także stal i wały młyńskie; produkowano tu narzędzia i naczynia niezbędne w rolnictwie i gospodarstwach domowych oraz charakterystyczne krzyże znane z wielu mazurskich cmentarzy. Odlano tu również dzwony do kościoła w Jeżach.
Według relacji z tego okresu Wądołek robił duże wrażenie. Paul Rosenwall relacjonował: Kiedy lękaliśmy się już, że zostaniemy na noc w lesie bez noclegu, poprzez drzewa jęły prześwitywać czerwone dachy okazałych budynków [...] huty żelaza w Wądołku. To znaczne przedsiębiorstwo [...] jest wielkim dobrodziejstwem dla tej okolicy, gdyż dzięki niemu przybywa corocznie do obiegu znaczna suma pieniędzy. Zarabiają ją okoliczni wieśniacy dowożeniem rudy żelaza, węgla, drzewa oraz pracą ręczną[1].
Kres działania huty zaczął się zbliżać wraz ze zjednoczeniem Niemiec pod egidą Prus. Rozwijające się w ogromnym tempie hutnictwo niemieckie oraz równie szybki rozwój kolei sprawiły, że wyroby z Wądołka zaczęły przegrywać z nimi konkurencję. W 1878 roku rząd zdecydował się ograniczyć jego produkcję, a w 1880 roku huta została zamknięta. W 1889 roku zburzono wielki piec i odlewnię. Największy zakład przemysłowy w Puszczy Piskiej – a w pewnym okresie w całych Prusach Wschodnich – przestał istnieć.
Do opuszczonego przez dyrektora huty domu wprowadził się leśniczy Schmidt z rewiru Wądołek (część nieistniejącego już Nadleśnictwa Wilcze Bagno – Wolfsbruch). Dwa duże budynki zajął posterunek celny. Przy karczmie znajdował się punkt pocztowy.
Pamięć o hucie przetrwała. W początkach XX wieku Mieczysław Orłowicz pisał, że wycieczka do Wądołka jest godna polecenia, głównie dlatego, że wieś jest ładnie położona w Jańsborskiej Puszczy[2]. W tym czasie, a także w dwudziestoleciu międzywojennym, turystów przyciągały tu ruiny budynków dawnego zakładu, stawy, jazy, miechy, turbiny. Obok leśniczówki działała we wsi gospoda z miejscami noclegowymi i pensjonat. Nad stawem, z którego woda dawniej napędzała turbiny huty, wzniesiono altanę widokową. Po 1945 roku z osady pozostała jedynie leśniczówka zwana Jelenim Borem. W początkach lat 90. osoba prywatna chciała wydzierżawić leśniczówkę i poddać ją remontowi, aby przywrócić jej dawny wygląd. Mimo to leśniczówka została rozebrana (1993).
W następnych latach postulowano (Ryszard W. Pawlicki) objęcie terenów huty i osady ochroną (ustanowienie tzw. trwałej ruiny), jednak bezskutecznie. Fundamenty budynków uległy zniszczeniu, podobnie jak ślady po urządzeniach hydrotechnicznych. Najpierw więc zniknęła huta, po niej wieś, a wreszcie pozostałości po nich.
Zachowaniem pamięci o Wądołku zainteresowało się Stowarzyszenie "Sadyba" z Kadzidłowa. Uporządkowano teren dawnej osady i ustawiono tablice informacyjne. W 2009 roku uporządkowano również teren miejscowego cmentarza. Obecnie da się zidentyfikować około 65 grobów (najstarszy pochodzi z 1864 roku).
Przypisy
Zobacz też
- Sowiróg – dawna wieś w gminie Pisz
Bibliografia
Hippel Rudolf von, Przegląd statystycznych i innych uwarunkowań powiatu Johannisburg na podstawie przeprowadzonego spisu powszechnego w dniu 3 grudnia 1867 r. wg zestawienia starosty von Hippela w roku 1868, "Znad Pisy" 2010/2011, nr 19–20.
Kass Wojciech, Worobiec Krzysztof A., Ginące leśniczówki Puszczy Piskiej, "Znad Pisy" 2003, nr 12.
Mazury. Słownik stronniczy, ilustrowany, red. Waldemar Mierzwa, Dąbrówno 2008.
Orłowicz Mieczysław, Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmii, na nowo podali do druku Grzegorz Jasiński, Andrzej Rzempołuch, Robert Traba, Olsztyn 1991.
Pawlicki Ryszard W., Wądołek – zapomniany ośrodek hutnictwa na Mazurach, Znad Pisy, nr 5, 1997.
Pisz. Z dziejów miasta i powiatu, red. Wanda Korycka, Olsztyn 1970.
Ratajczak Tadeusz, Rzepa Grzegorz, Górnictwo i hutnictwo darniowych rud żelaza na Mazurach i Ziemi Piskiej, Znad Pisy, nr 9, 2000.
Statistisch-Topographisches Adreß-Handbuch von Ostpreussen, Commission bei Wilhelm Koch, Königsberg 1857.
Śliwiński Józef, Z dziejów Rucianego-Nidy i okolic, Olsztyn 1993.
Worobiec Krzysztof A., Zagubione wioski Puszczy Piskiej, Stowarzyszenie "Sadyba" [05.03.2014]
Worobiec Krzysztof A., Sowiróg i Wądołek: 2 wsie, 2 cmentarze, 4 tablice, worobiec.wm.pl [05.03.2014]
tokolno.wordpress.com [05.03.2014]
Forum Stowarzyszenia Kowali Polskich [05.03.2014]
