Gnieźnik leśny

Gnieźnik leśny
Neottia nidus-avis
(L.) L.C.M. Rich
Gnieźnik leśny (Neottia nidus-avis). Autor: Bernd Haynold. Źródło: Commons Wikimedia
Systematyka
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny naczyniowe
Gromada	okrytonasienne
Klasa	dwuliścienne
Rząd	szparagowce
Rodzina	storczykowate
Rodzaj	gnieźnik
Gatunek	Gnieźnik leśny
Synonimy
gniazdosz leśny

Gnieźnik leśny (Neottia nidus-avis (L.) L.C.M. Rich) – gatunek rośliny należący do rodziny storczykowatych (Orchidaceae).

Morfologia

Gnieźnik leśny wytwarza nadziemny pęd po kilku-kilkunastu latach podziemnego rozwoju. Pędy o wysokości do 50 cm są początkowo żółte, później brunatne, grube i soczyste. Łodyga bezzieleniowa, dochodząca do 20-50 cm wysokości z 4-5 zredukowanymi, łuskowatymi, bezzieleniowymi liśćmi. W okresie od maja do czerwca na jej szczycie wyrastają żółtobrunatne kwiaty, zebrane w groniasty kwiatostan liczące 10-30 małych kwiatów bez ostrogi, tej samej barwy co pęd. Złożone są z 6 działek o długości do 8 mm z dwuklapową warżką o długości do 12 mm. Pozostałe działki okwiatu tworzą hełm, wewnątrz którego znajduje się prętosłup. Owocem jest rozdęta torebka o długości do 10 mm. Z krótkiego kłącza wyrasta pęk pionowo ustawionych, grubych i soczystych korzeni.

Rozmieszczenie i ekologia

Gatunek występujący w Europie, a także na Kaukazie i Uralu. Rośnie w różnych typach lasów, szczególnie w cienistych buczynach i grądach, na glebie umiarkowanie żyznej i bogatej w sole wapnia. Rośnie również na torfowiskach i wrzosowiskach. Zwykle na jednym stanowisku występuje od kilku do kilkunastu osobników. W górach występuje po regiel dolny. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla O. Fagetalia.

W Polsce występuje na całym obszarze, ale miejscami jest rośliną rzadko spotykaną. Na terenie Warmii i Mazur gnieźnika leśnego odnotowano w rezerwacie Dolina rzeki Wałszy oraz w Uroczysko Kramnik.

Gnieźnik leśny jest przedstawicielem nielicznej grupy heterotroficznych roślin bezzieleniowych. Jest myko-heterotrofem, który substancje odżywcze konieczne do wzrostu czerpie z grzybów. Jest rośliną wieloletnią, która przez większą część roku jest ukryta pod ziemią. Jedynie w okresie kwitnienia wypuszcza nadziemne pędy, które obumierają po wydaniu nasion, na których pasożytuje. Nasiona kiełkować mogą dopiero po wniknięciu do ich środka strzępek grzyba.

Wartość użytkowa

Podobnie jak inne gatunki storczyków, gnieźnik leśny jest objęty w Polsce ochroną gatunkową. Występuje w niemal we wszystkich polskich parkach narodowych. Ogólnie gatunek nie jest zagrożony, jedynie miejscowo jego kolonie mogą ginąć w wyniku gospodarczego użytkowania lasów i niszczenia ich runa.

Ciekawostki

Kłącze gnieźnika pokryte jest gęsto splątanymi ze sobą korzeniami, co przypomina ptasie gniazdo, stąd nazwa rośliny.

Storczyk ten po raz pierwszy zakwita dopiero w dziewiątym roku życia. Przez cały czas do zakwitnięcia rozwój rośliny odbywa się pod ziemią. Kwiaty nie wydzielają odczuwalnego przez człowieka zapachu i nie wytwarzają nektaru, zwabiają jednak muchówki, które je zapylają. Często jest to zapylenie krzyżowe, jednak w niesprzyjających warunkach (zła pogoda, brak much) dochodzi do samozapylenia. Kwitnie od drugiej połowy maja do czerwca. Gnieźnikowi zdarza się kwitnąć również pod ziemią. Ma to miejsce wtedy, gdy ziemia jest bardzo twarda i pęd nie może się przez nią przebić lub jest głęboko pod ziemią. Jednak i wówczas wytwarza nasiona w wyniku samozapylenia.

Bibliografia

Polakowski Benon, Rośliny chronione. Atlas, Warszawa 1995.
Podbielkowski Z., Podbielkowska M., Przystosowania roślin do środowiska, Warszawa 1992.
pl.wikipedia.org, gnieźnik leśny [26.08.2014]
eko.org.pl [26.08.2014]