Tolko

Tolko
Pałac w Tolku. Fot. Tomasz Chrostek. Źródło: Commons Wikimedia
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	bartoszycki
Gmina	Bartoszyce
Liczba ludności (2010)	612
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Tolko
Położenie na mapie Polski Tolko
{{#invoke:Koordynaty|szablon}}

Tolko (niem. Tolks) – wieś sołecka położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie bartoszyckim, w gminie Bartoszyce. W latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa olsztyńskiego. Miejscowość w 2010 roku liczyła 612 mieszkańców. Obecnie funkcję sołtysa sprawuje Damian Nurczyk.

Położenie

Wieś położona jest w północnej części województwa warmińsko-mazurskiego, na Równinie Sępopolskiej, 6,5 km na południowy zachód od Bartoszyc, przy drodze wojewódzkiej nr 512. W pobliżu wsi znajduje się Kurek, pagórek o wysokości 109 m n.p.m.

Dzieje miejscowości

Wieś powstała w ramach kolonizacji północnych obszarów państwa zakonu krzyżackiego. Brak jest informacji o dokładnej dacie jej założenia. Nazwa wywodzi się od pruskiego rodu Tolków lub od słowa oznaczającego pruskich tłumaczy (tolkowie, tołkowie). Prawdopodobnie już od XIV wieku istniał tu majątek rycerski. W XVI i XVII wieku Tolko stało się latyfundium należącym do baronów von Tettau, którzy wybudowali tu na przełomie XVII i XVIII wieku reprezentacyjny pałac otoczony parkiem krajobrazowym. Powstał on na miejscu i z częściowym wykorzystaniem pierwszego dworu, który wzniesiono tu w drugiej połowie XVI wieku. Przeprowadzona pod koniec XIX wieku modernizacja budowli nie zniszczyła form z XVII wieku.

Pod koniec XIX wieku majątek obejmował obszar 1264 ha, zaliczając się do największych w powiecie bartoszyckim. W jego skład wchodziły folwarki: Cegielnia, Kiersity, Kurek, Młynisko, Spurławki i Wyręba. W okresie międzywojennym powierzchnia majątku jeszcze wzrosła i wynosiła 1330 ha. Słynął on z hodowli koni.

Szkoła we wsi istniała już przed II wojną światową. W 1935 roku uczęszczało do niej 45 uczniów, a zatrudniony był jeden nauczyciel. Po 1945 roku uruchomiono ją ponownie; na początku lat 80. była to placówka czteroklasowa.

Po 1945 roku we wsi uruchomiono na bazie dawnego majątku Państwowe Gospodarstwo Rolne Tolko o powierzchni 5992 ha (stan na rok 1982), a wieś należała do sołectwa Kiersity. W 1983 było tu 21 budynków mieszkalnych, a ponadto znajdowały się tu: świetlica, klub, punkt biblioteczny, sala kinowa na 50 miejsc i niewielki tartak.

W pałacu po wojnie umieszczono biura PGR-u i mieszkania pracowników; w latach 70. budynek zaczął popadać w ruinę. W latach 80. zdecydowano się na przeprowadzenie kapitalnego remontu budowli. Dokumentacją i projektem adaptacji zajęło się Państwowe Przedsiębiorstwo Pracowni Konserwacji Zabytków Oddział w Olsztynie, a remont przeprowadzony w latach 1983–1988 wykonała brygada budowlana PGR-u. Po 1989 roku pałac został wystawiony na sprzedaż i zakupiony wraz z częścią dawnego założenia przez osobę prywatną.

Liczba mieszkańców w następujących latach wynosiła:

• 1933 – 522 osoby
• 1939 – 494 osoby
• 1983 – 352 osoby

Kultura

• Gminny Ośrodek Kultury w Tolku

Ludzie związani z miejscowością

• Piotr z Tolka (XV w.) – rycerz, członek Związku Pruskiego
• Stefan Dąbkowski (ur. 1956) – rzeźbiarz amator, mieszka i tworzy w Tolku
• Janusz Petryszyn (ur. 1963) – rzeźbiarz amator, urodzony w Tolku

Zabytki

• pałac w Tolku z przełomu XVII i XVIII wieku
• park pałacowy z końca XVII wieku; jego barokowy układ wciąż jest częściowo czytelny
• spichlerz z XIX wieku

Bibliografia

Bartoszyce. Z dziejów miasta i okolic, red. Andrzej Wakar, Olsztyn 1987.
Jackiewicz-Garniec Małgorzata, Garniec Mirosław, Pałace i dwory dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn 1999.
Warmia i Mazury. Przewodnik ilustrowany, red. Marcin Kuleszo, Barbara Wojczulanis, Olsztyn 2001.
Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków, wojewódzka ewidencja zabytków [05.03.2014]
bip.warmia.mazury.pl, Studium uwarunkowań i zagospodarowania przestrzennego gminy Bartoszyce [05.03.2014]
Bank Danych Lokalnych GUS [05.03.2014]
verwaltungsgeschichte.de [05.03.2014]