Staroobrzędowcy

Staroobrzędowcy (filiponi, starowiercy, starowierzy, raskolnicy) – potomkowie rosyjskich uchodźców religijnych, którzy opuścili Rosję po przeprowadzonej w XVII wieku korekcie ksiąg liturgicznych i reformie rytuałów kościelnych. Wyznawcy nie uznali zmian przeprowadzonych przez patriarchę Nikona w latach 1652–1656, które upodabniały obrzędy rosyjskiej cerkwi do greckich zwyczajów liturgicznych. Przeciwnicy reform uznali to za herezję. Przywódcami staroobrzędowców stali się: Awwakum Pietrow, diakon Fiodor oraz mnisi Monasteru Sołowieckiego.

Fot. Duży Bartek. Źródło: Commons Wikimedia [15.11.2104]

Fot. Duży Bartek. Źródło: Commons Wikimedia [15.11.2014]

Przybycie filiponów do Prus Wschodnich

Starowierzy zaczęli stopniowo opuszczać rodzime strony w połowie lat 50. XVII wieku. Pierwsi staroobrzędowcy osiedlali się w Kurlandii, Inflantach, na Litwie, Suwalszczyźnie i na ziemi augustowskiej. Do Prus Wschodnich przybyli w latach 30. XIX wieku. Zdecydowana część z nich przywędrowała z Królestwa Polskiego, protestując w ten sposób przeciw próbom objęcia ich poborem wojskowym oraz wprowadzenia zapisów metrykalnych. Władze pruskie spojrzały przychylnie na perspektywę zasiedlenia wyludnionych mazurskich terenów. Rozmowy władz rosyjskich i pruskich dotyczące przesiedleń datowane są już na 1825 rok.

W 1831 roku starowiercy założyli wieś Gałkowo. Rok wcześniej, niejaki Onufry Jakowlew (Smirnow) założył pierwszą osadę starowierów na Mazurach. Od imienia założyciela przyjęta została nazwa wsi Onufryjewo. Jakowlew był również pierwszym sołtysem osady. W 1832 roku Jakowlew oraz Sawaszej Ospiow-Piaskowski nabyli położone w odległości 1,5 km od Onufryjewa tereny, dając tym samym początek wsi Piaski. Staroobrzędowcy założyli również osady Osiniak (1830) i Piotrowo (1830), które w 1874 roku utworzyły wieś Osiniak-Piotrowo. W 1832 roku powstała kolejna miejscowość Ładne Pole (obecnie Śwignajno).

W 1836 roku Ławrientij Rastopin założył nad jeziorem Duś niewielką pustelnię, dając początek wsi Wojnowo. W 1839 roku w miejscowości żyło 298 osób. W 1847 roku w miejscu pustelni powstał klasztor Zbawiciela i Trójcy Świętej. Pierwszym przeorem był Michał Chawromin. Od 1849 roku klasztor był filią Cmentarza Prieobrażeńskiego w Moskwie. Największy rozkwit klasztor odnotował w latach 1852–1867, kiedy przeorem został Paweł Pruski. Po jego wyjeździe z Wojnowa klasztor przeżywał kryzys. W 1885 roku zjawiła go młoda zakonnica Jewpraksija (Olga Helena Dikopolska), przysłana przez moskiewską wspólnotę staroobrzędowców. Wykupiła klasztorne budynki, które stały się domem żeńskiego klasztoru starowierców. Organizatorką klasztoru była Anastazja Sokołowa.

Zwyczaje staroobrzędowców

Staroobrzędowcy mazurscy posługiwali się językiem rosyjskim, niemieckim i polskim, tworząc częściowo trójęzyczny zlepek, będący cechą charakterystyczną ich dialektu. Przemycali w nim liczne polonizmy, germanizmy oraz zapożyczenia z języka litewskiego.Tradycyjny strój w przypadku kobiet stanowiły rosyjskie rubachy (długie koszule, zdobione haftem) oraz długa suknia, przewiązana fartuchem. Głowę przykrywały chustką, na którą wkładały czapeczkę. Mężczyźni również nosili długie koszule zdobione haftem, przepasane skórzanym paskiem oraz długie spodnie.

Filiponi nie spożywali potraw zawierających domieszkę krwi, ani mięsa zwierząt, których kopyta nie były rozszczepione. W okresie postów ograniczano się do spożywania ryb, potraw mącznych oraz warzyw. Codzienny jadłospis był skromny i stosunkowo monotonny, co nie wyróżniało starowierów spośród ludności mazurskiej. Najczęściej spożywano kapuśniak, krupnik, barszcz. Niezwykle popularne było mięso wieprzowe. Naturalnie prym wiodły ryby, chleb, ziemniaki. Stosunkowo późno upowszechniło się picie herbaty i kawy.

Losy monasteru w Wojnowie

Przed wybuchem I wojny światowej klasztor w Wojnowie zamieszkiwało 65 osób. Po 1918 roku liczba staroobrzędowców zaczęła się zmniejszać, wskutek przechodzenia coraz większej liczby wiernych na prawosławie. Doszło do zawarcia unii z Kościołem prawosławnym, a w zamian hierarchia zezwoliła do kontynuowanie dawnych obrzędów. Po 1945 roku doszło do połączenia starowierców z Polskim Autokefalicznym Kościołem Prawosławnym. W latach 1908–1928 przeoryszą była Jewpraksija, a od 1928 – Antonina Kondratjewa. W 1920 roku jednowiercy – będący przedstawicielami odłamu Kościoła prawosławnego skupiającego byłych staroobrzędowców – otrzymali stałego duchownego Aleksandra Awajewa. Awajew zorganizował parafię i zainicjował budowę drewnianej cerkwi z dzwonnicą. W 1946 roku parafia została podporządkowana jurysdykcji prawosławnego metropolity warszawskiego. Po śmierci Aleksandra Awajewa w roku 1957 jego obowiązki przejął Aleksander Makal, pełniący funkcję do roku 1970. Ostatnia przeorysza Antonina Kondratjewa zmarła w 1972 roku. Klasztor i ziemię zapisała mniszkom oraz Leonowi Ludwikowskiemu, który zobowiązał się do opieki nad siostrami i klasztornym dobytkiem. Po jego śmierci obowiązki przejął syn, Krzysztof Ludwikowski. W 1939 roku Wojnowo było zamieszkane przez 210 staroobrzędowców. W styczniu 1945 roku wieś szczęśliwie nie została dotknięta zniszczeniami.

Po zakończeniu II wojny światowej liczba starowierów na Mazurach zaczęła systematycznie spadać. Znaczna część z nich zdecydowała się z latach 70. na wyjazd do Niemiec. W 2006 roku zmarła ostatnia mniszka z wojnowskiego klasztoru – Fima Kuschmierz. Obecnie na terenie Polski żyje około 2 tys. starowierów. W Suwałkach funkcjonuje natomiast Naczelna Rada Staroobrzędowców.

Zobacz też

Cmentarze starowierskie na Mazurach
Molenna w Wojnowie

Bibliografia

Achremczyk Stanisław, Historia Warmii i Mazur, t. II, Olsztyn 2011.
Bielawny Krzysztof, Nekropolie w granicach parafii ewangelickich Nawiady, Piecki i Stara Ukta, Znad Pisy, nr 15, 2006, ss. 162-211.
Grek-Pabisowa Iryda, Staroobrzędowcy: szkice z historii, języka, obyczajów, Warszawa 1999.
Iwaniec Eugeniusz, Z dziejów staroobrzędowców na ziemiach polskich XVII-XX w., Warszawa 1977.
Jaroszewicz-Pieresławcew Zoja,Staroobrzędowcy w Polsce i ich księgi, Olsztyn 1995.
Kossert Andreas, Mazury. Zapomniane Południe dawnych Prus Wschodnich, przeł. Barbara Ostrowska, Warszawa 2004.
Mazury. Słownik stronniczy, ilustrowany, red. Waldemar Mierzwa, Dąbrówno 2008.
Mrągowo. Z dziejów miasta i powiatu, red. Andrzej Wakar i in., Olsztyn 1975.
Orłowicz Mieczysław, Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmii, na nowo podali do druku Grzegorz Jasiński, Andrzej Rzempołuch, Robert Traba, Olsztyn 1991.
Pawlicki Ryszard Wojciech, Sikorski Piotr, Wierzba Marek, Ziemia Orzyska. Przewodnik po ścieżkach rowerowych, Orzysz 2004.
Pisz. Z dziejów miasta i powiatu, red. Wanda Korycka, Olsztyn 1970.
Rzempołuch Andrzej, Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn 1992.
Staroobrzędowcy w Polsce, red. Janusz Cygański, Olsztyn 2000.
Sukertowa-Biedrawina Emilia, Filiponi na Ziemi Mazurskiej, Komunikaty Mazursko-Warmińskie, 1961, nr 1, s. 39-68.
Śliwiński Józef, Z dziejów Rucianego-Nidy i okolic, Olsztyn 1993.
Żurkowska Tekla, Mazurskie cmentarze. Symbole w krajobrazie, Olsztyn 2008.
Strona poświęcona Starowierom [10.11.2014]