Gładysze: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja nieprzejrzana] | [wersja zweryfikowana] |
(→Dzieje miejscowości) |
|||
| (Nie pokazano 16 wersji utworzonych przez 5 użytkowników) | |||
| Linia 5: | Linia 5: | ||
|herb artykuł = | |herb artykuł = | ||
|dopełniacz wsi = | |dopełniacz wsi = | ||
| − | |zdjęcie = | + | |zdjęcie = gladysze.jpg |
| − | |opis zdjęcia = | + | |opis zdjęcia = Współczesne ruiny pałacu w Gładyszach.<br>Fot. Mirosław Garniec |
|rodzaj miejscowości = | |rodzaj miejscowości = | ||
|województwo = warmińsko-mazurskie | |województwo = warmińsko-mazurskie | ||
| Linia 28: | Linia 28: | ||
|wikisłownik = | |wikisłownik = | ||
|www = | |www = | ||
| − | }} | + | }} |
| − | ''' Gładysze ''' (niem. ''Schlodien'') – | + | ''' Gładysze ''' (niem. ''Schlodien'') – wieś sołecka położona w [[województwo warmińsko-mazurskie|województwie warmińsko-mazurskim]], w [[powiat braniewski|powiecie braniewskim]], w [[Wilczęta (gmina wiejska)|gminie Wilczęta]]. W latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa elbląskiego. |
| − | + | Wieś w 2010 roku liczyła 293 mieszkańców. | |
| − | + | [[Image:gla.JPG|thumb|right|290px|Ruiny Pałacu w Gładyszach.<br>Fot. Mirosław Garniec]] | |
| − | + | <br/><br/> | |
| − | <br/> | ||
| − | |||
== Położenie == | == Położenie == | ||
| − | Wieś położona jest w północno-zachodniej części województwa warmińsko-mazurskiego, na obszarze | + | Wieś położona jest w północno-zachodniej części województwa warmińsko-mazurskiego, na obszarze Równiny Warmińskiej, 3 km na południowy wschód od [[Wilczęta|Wilcząt]], przy drodze wojewódzkiej nr 509. |
<br/> | <br/> | ||
== Dzieje miejscowości == | == Dzieje miejscowości == | ||
| − | Pierwsza | + | Pierwsza wzmianka o Gładyszach pochodzi z 1348 roku. Osada nosiła wówczas nazwę ''Scolden'' i była zamieszkana przez wolnych [[Prusowie|Prusów]]. W późniejszym okresie stanowiła własność staropruskiego rodu Werner. W 1557 roku majątek należał do Feliksa Wernera. |
| − | [[ | + | Gładysze przez trzysta lat należały do arystokratycznego rodu [[zu Dohna]]. W 1643 roku Erhard Werner w związku ze znacznymi wierzytelnościami przekazał Gładysze pod kuratelę braci Achatiusa i Fryderyka zu Dohnów. W 1654 roku na skutek rodzinnych podziałów majątek znalazł się w rękach części rodu mającej dotychczas siedzibę w [[Dębiny|Dębinach]]. W 1688 roku Gładysze odziedziczył brandenbursko-pruski generał Christoph zu Dohna – protoplasta linii rodu zu Dohna-Schlodien. Po Reformacji przedstawiciele rodu z Gładysz, [[Ławki (gmina Wilczęta)|Ławek]] i [[Karwiny|Karwin]] przyjęli kaliwinizm. Do początku XIX stulecia utrzymywali w pałacu własnego kaznodzieję odprawiającego co niedziela mszę. |
| − | Dzieje pałacu w Gładyszach wiążą się bezpośrednio z postacią francuskiego architekta, hugenoty Jeana de Bodta | + | Dzieje pałacu w Gładyszach wiążą się bezpośrednio z postacią francuskiego architekta, hugenoty Jeana de Bodta, budowniczego berlińskiego Arsenału i Pałacu Miejskiego w Poczdamie. Christoph zu Dohna zamówił u niego projekt pałacu. Pierwsza budowa rozpoczęła się koło [[Kwitajny|Kwitajn]]. Jednak po uderzeniu pioruna w fundamenty budowę przeniesiono do Gładysz. Budynek w stylu baroku holenderskiego wznoszono w latach 1701–1704. Na północny wschód od budowli wzniesiono tzw. Dwór Służby. Zespół pałacowy składał się ponadto z dwukondygnacyjnej kuchni, parterowych "kawalerskich" budynków, spiżarni, domku myśliwego, stajni koni powozowych i pałacowego stawu. W 1858 roku do pałacu dobudowano niewielkie skrzydło, w którym znajdowała się oranżeria połączona łącznikiem z pałacem. W łączniku mieściło się archiwum oraz galeria obrazów rodzinnych <ref>Część uratowanych dzieł sztuki znajduje się obecnie w [[lkwim: Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie| Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie]]</ref>. W XIX wieku pałac został odnowiony. Park przypałacowy, zaprojektowany w stylu barokowym, otoczony był systemem umocnień i małych bastionów. W 1800 roku również i on został przebudowany. Do największych atrakcji zaliczał się chiński pawilon herbaciany oraz malowniczy domek podcieniowy dla dzieci. |
| − | Zespół parkowo-pałacowy łączył się z kompleksem leśnym | + | Zespół parkowo-pałacowy łączył się z kompleksem leśnym [[Las Spędy]]. |
| − | W 1803 roku we wsi i majątku mieszkały łącznie 333 osoby. Na przełomie XVIII i XIX wieku właścicielem Gładysz był | + | W 1803 roku we wsi i majątku mieszkały łącznie 333 osoby. Na przełomie XVIII i XIX wieku właścicielem Gładysz był Carl zu Dohna-Schlodien, który zasłynął przede wszystkim za sprawą działalności filantropijnej oraz troski o pracujących w jego dobrach ludzi. Skupił się między innymi na rozbudowie szkolnictwa w swoich majątkach. W 1784 roku nabył majątek [[Rudzienice]] w okolicach [[Iława|Iławy]]. Z myślą o pracujących w nim polskich chłopach rozpoczął naukę języka polskiego. Przetłumaczył także i wydał własnym sumptem katechizm luterański po polsku. Już w 1802 roku zniósł poddaństwo w swych posiadłościach. Znalazł sojusznika w osobie Friedricha zu Dohny ze [[Słobity|Słobit]]. |
| − | |||
| − | + | Ciężkim etapem w dziejach Gładysz był okres okupacji francuskiej. 26 stycznia 1807 w majątku pojawił się oddział wojsk napoleońskich pod dowództwem gen. Rouquette'a i gen. L’Estocqa. Marszałek Jean Baptiste Bernadotte z I Korpusem armii francuskiej zajął kwatery w pałacu w Słobitach, a w Gładyszach i [[Nowica|Nowicy]] Francuzi wybudowali w maju prowizoryczne baraki dla żołnierzy. Stacjonowanie wojsk doprowadziło do zubożenia mieszkańców wsi. Pojawił się głód, a wraz z nim epidemia tyfusu i czerwonki. W tej sytuacji Carl zu Dohna zaczął wyprzedawać rodzinne srebra i kosztowności, aby ratować ludność. W dniach 4 i 5 czerwca 1807 roku niedaleko Gładysz rozegrała się bitwa o most na [[Rzeka Pasłęka|Pasłęce]], w której Francuzi pokonali Prusaków i Rosjan, a następnie ścigali ich aż do [[Osetnik|Osetnika]]. W 1810 roku w pałacu (liczącym wówczas 58 pokoi) leczył rany niemiecki poeta [[Max von Schenkendorf]]. W 1875 roku majątek i wieś były zamieszkane przez 365 osób. | |
| − | + | Przed II wojną światową miejscowość należała do parafii w [[Wilczęta|Wilczętach]] i była trzecią co do wielkości wsią w tej parafii. W 1932 roku do majątku należały miejscowości: [[Tatarki]], [[Duże Kiwtajny]], [[Małe Kwitajny]], [[Swędkowo]], [[Piskajmy]] i [[Karwiny]]. W dobrach znajdowało się między innymi 231 koni i 770 owiec. Wieś składała się z 65 domów, w których żyło 597 osób, w tym 576 ewangelików i 31 protestantów. W Gładyszach pracował lekarz, weterynarz, działała jednoklasowa szkoła. Istniała również apteka, gospoda (należąca do Fritza Marquardt’a) oraz poczta. W miejscowości działało także Ewangelickie Towarzystwo Młodych Dziewcząt oraz Towarzystwo Sportowe i Gimnastyczne. | |
| + | Ostatnim właścicielem dóbr w Gładyszach był Carl-Emanuel zu Dohna-Schlodien (1926–1945). Ranny podczas walk w [[Prusy Wschodnie|Prusach Wschodnich]] zmarł w lazarecie w Piławie (obecnie Bałtijsk). Jego matka wraz z dwiema córkami uciekły 21 stycznia 1945 roku do Westfalii. Nienaruszony pałac dostał się w ręce Armii Czerwonej i pełnił funkcję kołchozu. W 1950 roku budowla została przejęta przez Państwowe Zakłady Zbożowe i służyła jako magazyn. Dziesięć lat później obiekt został przejęty przez miejscowe Państwowe Gospodarstwo Rolne. Między 1965 a 1984 pałac był dewastowany i popadał w coraz większą ruinę. W 1984 roku pałac wraz z parkiem trafił w ręce prywatne. Niestety był to początek bezceremonialnej rozbiórki poszczególnych części zespołu. W lipcu 1986 roku pałac w Gładyszach spłonął. Ruiny zostały przejęte przez [[Polsko-Niemiecka Fundacja Ochrony Dziedzictwa Kulturowego Warmii|Polsko-Niemiecką Fundację Ochrony Dziedzictwa Kulturowego Warmii]]. Głównym założeniem jest odbudowa pałacu i odrestaurowanie założenia parkowego. | ||
| + | Po 1945 roku w Gładyszach osiedlili się przybysze z różnych części Polski. Uruchomiono świetlicę i czteroklasową szkołę. | ||
| + | ==Religia== | ||
| + | Wieś znajduje się na terenie [[Parafia pw. Przemienienia Pańskiego w Wilczętach|parafii rzymskokatolickiej pw. Przemienienia Pańskiego w Wilczętach]]. | ||
<br/> | <br/> | ||
== Ludzie związani z miejscowością == | == Ludzie związani z miejscowością == | ||
| − | *[[Christoph zu Dohna]] ( | + | *[[Christoph zu Dohna]] (1665–1733) – generał brandenbursko-pruski, hrabia i burgrabia, późniejszy minister i dyplomata w służbie elektora brandenburskiego, a następnie króla Prus Fryderyka I. |
| + | Christoph zu Dohna zasłynął jako budowniczy pałacu w Gładyszach oraz autor pamiętników. | ||
<br/> | <br/> | ||
== Zabytki == | == Zabytki == | ||
| − | * | + | *ruiny zespołu pałacowego z XVIII stulecia |
| − | + | *pozostałości mauzoleum Dohnów z 1879 roku | |
| + | Jest to obszerna budowla w stylu neogotyckim, wzniesiona z czerwonej cegły. Wewnątrz, na środku posadzki znajduje się wejście do wielokomorowej krypty przykrywanej niegdyś ciężką płytą. Obiekt jest obecnie zdewastowany, a krypta pozostaje odsłonięta. | ||
| + | *umocnienia ziemne, szańce i wały zwane przed 1945 rokiem "Francuskim Przyczółkiem", zlokalizowane po prawej stronie za mostem na Pasłęce, przy drodze w kierunku na [[Bażyny]] | ||
| + | Umocnienia przypominają o bitwie stoczonej między wojskami francuskimi i prusko-rosyjskimi w dniach 4-5 czerwca 1807 roku. | ||
| + | {{Przypisy}} | ||
| + | <references/> | ||
| + | == Bibliografia == | ||
| + | Jackiewicz-Garniec Małgorzata, Garniec Mirosław, Pałace i dwory dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn 2001.<br/> | ||
| + | Mieczkowski Krzysztof, Tomaszewski Marian, ''Rowerem po krainie Kanału Elbląskiego. Przewodnik po szlakach rowerowych'', Elbląg 2012.<br/> | ||
| + | ''Pasłęk. Z dziejów miasta i okolic 1297-1997'', red. Józef Włodarski, Pasłęk 1997.<br/> | ||
| + | ''Warmia i Mazury. Przewodnik ilustrowany'', red. Marcin Kuleszo, Barbara Wojczulanis, Olsztyn 2001.<br/> | ||
| + | [http://ugwilczeta.bip.doc.pl/index.php?dz=4&id=32602| ugwilczeta.bip.doc.pl, Plan odnowy miejscowości Gładysze] [05.05.2014]<br/> | ||
| + | [http://ugwilczeta.bip.doc.pl/index.php?wiad=73373| ugwilczeta.bip.doc.pl, Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Wilczęta] [05.05.2014]<br/> | ||
| + | [http://www.stat.gov.pl/bdl/app/samorzad_m.dims| Bank Danych Lokalnych GUS] [05.05.2014]<br/> | ||
| + | Lech Słodownik, ''Gładysze'', [http://www.glospasleka.pl/index.php?id=news&idd=16454| "Głos Pasłęka"] [05.05.2014]<br/> | ||
| + | [http://www.polskaniezwykla.pl/web/place/search,1,-1,-1,-1,-1,-1,g%C5%82adysze.html| polskaniezwykla.pl] [05.05.2014]<br/> | ||
<br/> | <br/> | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | [[Kategoria: Miejscowość]] [[Kategoria: Powiat braniewski]] [[Kategoria: | + | [[Kategoria: Miejscowość]] [[Kategoria: Powiat braniewski]] [[Kategoria: Wilczęta (gmina wiejska)]] [[Kategoria: Wsie sołeckie]] [[Kategoria: 1301-1400]] |
Aktualna wersja na dzień 14:33, 7 gru 2015
| Gładysze | |
| | |
 Współczesne ruiny pałacu w Gładyszach.
Fot. Mirosław Garniec | |
| Państwo |  Polska
|
| Województwo | warmińsko-mazurskie |
| Powiat | braniewski |
| Gmina | Wilczęta |
| Liczba ludności (2010) | 293 |
| Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego   Gładysze | |
| Położenie na mapie Polski  Gładysze | |
{{#invoke:Koordynaty|szablon}} | |
Gładysze (niem. Schlodien) – wieś sołecka położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie braniewskim, w gminie Wilczęta. W latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa elbląskiego. Wieś w 2010 roku liczyła 293 mieszkańców.
Spis treści
Położenie
Wieś położona jest w północno-zachodniej części województwa warmińsko-mazurskiego, na obszarze Równiny Warmińskiej, 3 km na południowy wschód od Wilcząt, przy drodze wojewódzkiej nr 509.
Dzieje miejscowości
Pierwsza wzmianka o Gładyszach pochodzi z 1348 roku. Osada nosiła wówczas nazwę Scolden i była zamieszkana przez wolnych Prusów. W późniejszym okresie stanowiła własność staropruskiego rodu Werner. W 1557 roku majątek należał do Feliksa Wernera.
Gładysze przez trzysta lat należały do arystokratycznego rodu zu Dohna. W 1643 roku Erhard Werner w związku ze znacznymi wierzytelnościami przekazał Gładysze pod kuratelę braci Achatiusa i Fryderyka zu Dohnów. W 1654 roku na skutek rodzinnych podziałów majątek znalazł się w rękach części rodu mającej dotychczas siedzibę w Dębinach. W 1688 roku Gładysze odziedziczył brandenbursko-pruski generał Christoph zu Dohna – protoplasta linii rodu zu Dohna-Schlodien. Po Reformacji przedstawiciele rodu z Gładysz, Ławek i Karwin przyjęli kaliwinizm. Do początku XIX stulecia utrzymywali w pałacu własnego kaznodzieję odprawiającego co niedziela mszę.
Dzieje pałacu w Gładyszach wiążą się bezpośrednio z postacią francuskiego architekta, hugenoty Jeana de Bodta, budowniczego berlińskiego Arsenału i Pałacu Miejskiego w Poczdamie. Christoph zu Dohna zamówił u niego projekt pałacu. Pierwsza budowa rozpoczęła się koło Kwitajn. Jednak po uderzeniu pioruna w fundamenty budowę przeniesiono do Gładysz. Budynek w stylu baroku holenderskiego wznoszono w latach 1701–1704. Na północny wschód od budowli wzniesiono tzw. Dwór Służby. Zespół pałacowy składał się ponadto z dwukondygnacyjnej kuchni, parterowych "kawalerskich" budynków, spiżarni, domku myśliwego, stajni koni powozowych i pałacowego stawu. W 1858 roku do pałacu dobudowano niewielkie skrzydło, w którym znajdowała się oranżeria połączona łącznikiem z pałacem. W łączniku mieściło się archiwum oraz galeria obrazów rodzinnych [1]. W XIX wieku pałac został odnowiony. Park przypałacowy, zaprojektowany w stylu barokowym, otoczony był systemem umocnień i małych bastionów. W 1800 roku również i on został przebudowany. Do największych atrakcji zaliczał się chiński pawilon herbaciany oraz malowniczy domek podcieniowy dla dzieci. Zespół parkowo-pałacowy łączył się z kompleksem leśnym Las Spędy.
W 1803 roku we wsi i majątku mieszkały łącznie 333 osoby. Na przełomie XVIII i XIX wieku właścicielem Gładysz był Carl zu Dohna-Schlodien, który zasłynął przede wszystkim za sprawą działalności filantropijnej oraz troski o pracujących w jego dobrach ludzi. Skupił się między innymi na rozbudowie szkolnictwa w swoich majątkach. W 1784 roku nabył majątek Rudzienice w okolicach Iławy. Z myślą o pracujących w nim polskich chłopach rozpoczął naukę języka polskiego. Przetłumaczył także i wydał własnym sumptem katechizm luterański po polsku. Już w 1802 roku zniósł poddaństwo w swych posiadłościach. Znalazł sojusznika w osobie Friedricha zu Dohny ze Słobit.
Ciężkim etapem w dziejach Gładysz był okres okupacji francuskiej. 26 stycznia 1807 w majątku pojawił się oddział wojsk napoleońskich pod dowództwem gen. Rouquette'a i gen. L’Estocqa. Marszałek Jean Baptiste Bernadotte z I Korpusem armii francuskiej zajął kwatery w pałacu w Słobitach, a w Gładyszach i Nowicy Francuzi wybudowali w maju prowizoryczne baraki dla żołnierzy. Stacjonowanie wojsk doprowadziło do zubożenia mieszkańców wsi. Pojawił się głód, a wraz z nim epidemia tyfusu i czerwonki. W tej sytuacji Carl zu Dohna zaczął wyprzedawać rodzinne srebra i kosztowności, aby ratować ludność. W dniach 4 i 5 czerwca 1807 roku niedaleko Gładysz rozegrała się bitwa o most na Pasłęce, w której Francuzi pokonali Prusaków i Rosjan, a następnie ścigali ich aż do Osetnika. W 1810 roku w pałacu (liczącym wówczas 58 pokoi) leczył rany niemiecki poeta Max von Schenkendorf. W 1875 roku majątek i wieś były zamieszkane przez 365 osób.
Przed II wojną światową miejscowość należała do parafii w Wilczętach i była trzecią co do wielkości wsią w tej parafii. W 1932 roku do majątku należały miejscowości: Tatarki, Duże Kiwtajny, Małe Kwitajny, Swędkowo, Piskajmy i Karwiny. W dobrach znajdowało się między innymi 231 koni i 770 owiec. Wieś składała się z 65 domów, w których żyło 597 osób, w tym 576 ewangelików i 31 protestantów. W Gładyszach pracował lekarz, weterynarz, działała jednoklasowa szkoła. Istniała również apteka, gospoda (należąca do Fritza Marquardt’a) oraz poczta. W miejscowości działało także Ewangelickie Towarzystwo Młodych Dziewcząt oraz Towarzystwo Sportowe i Gimnastyczne.
Ostatnim właścicielem dóbr w Gładyszach był Carl-Emanuel zu Dohna-Schlodien (1926–1945). Ranny podczas walk w Prusach Wschodnich zmarł w lazarecie w Piławie (obecnie Bałtijsk). Jego matka wraz z dwiema córkami uciekły 21 stycznia 1945 roku do Westfalii. Nienaruszony pałac dostał się w ręce Armii Czerwonej i pełnił funkcję kołchozu. W 1950 roku budowla została przejęta przez Państwowe Zakłady Zbożowe i służyła jako magazyn. Dziesięć lat później obiekt został przejęty przez miejscowe Państwowe Gospodarstwo Rolne. Między 1965 a 1984 pałac był dewastowany i popadał w coraz większą ruinę. W 1984 roku pałac wraz z parkiem trafił w ręce prywatne. Niestety był to początek bezceremonialnej rozbiórki poszczególnych części zespołu. W lipcu 1986 roku pałac w Gładyszach spłonął. Ruiny zostały przejęte przez Polsko-Niemiecką Fundację Ochrony Dziedzictwa Kulturowego Warmii. Głównym założeniem jest odbudowa pałacu i odrestaurowanie założenia parkowego.
Po 1945 roku w Gładyszach osiedlili się przybysze z różnych części Polski. Uruchomiono świetlicę i czteroklasową szkołę.
Religia
Wieś znajduje się na terenie parafii rzymskokatolickiej pw. Przemienienia Pańskiego w Wilczętach.
Ludzie związani z miejscowością
- Christoph zu Dohna (1665–1733) – generał brandenbursko-pruski, hrabia i burgrabia, późniejszy minister i dyplomata w służbie elektora brandenburskiego, a następnie króla Prus Fryderyka I.
Christoph zu Dohna zasłynął jako budowniczy pałacu w Gładyszach oraz autor pamiętników.
Zabytki
- ruiny zespołu pałacowego z XVIII stulecia
- pozostałości mauzoleum Dohnów z 1879 roku
Jest to obszerna budowla w stylu neogotyckim, wzniesiona z czerwonej cegły. Wewnątrz, na środku posadzki znajduje się wejście do wielokomorowej krypty przykrywanej niegdyś ciężką płytą. Obiekt jest obecnie zdewastowany, a krypta pozostaje odsłonięta.
- umocnienia ziemne, szańce i wały zwane przed 1945 rokiem "Francuskim Przyczółkiem", zlokalizowane po prawej stronie za mostem na Pasłęce, przy drodze w kierunku na Bażyny
Umocnienia przypominają o bitwie stoczonej między wojskami francuskimi i prusko-rosyjskimi w dniach 4-5 czerwca 1807 roku.
Przypisy
- ↑ Część uratowanych dzieł sztuki znajduje się obecnie w Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie
Bibliografia
Jackiewicz-Garniec Małgorzata, Garniec Mirosław, Pałace i dwory dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn 2001.
Mieczkowski Krzysztof, Tomaszewski Marian, Rowerem po krainie Kanału Elbląskiego. Przewodnik po szlakach rowerowych, Elbląg 2012.
Pasłęk. Z dziejów miasta i okolic 1297-1997, red. Józef Włodarski, Pasłęk 1997.
Warmia i Mazury. Przewodnik ilustrowany, red. Marcin Kuleszo, Barbara Wojczulanis, Olsztyn 2001.
ugwilczeta.bip.doc.pl, Plan odnowy miejscowości Gładysze [05.05.2014]
ugwilczeta.bip.doc.pl, Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Wilczęta [05.05.2014]
Bank Danych Lokalnych GUS [05.05.2014]
Lech Słodownik, Gładysze, "Głos Pasłęka" [05.05.2014]
polskaniezwykla.pl [05.05.2014]
