Judyty

Judyty
Pałac i staw w Judytach. Fot. Mieczysław Kalski
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	bartoszycki
Gmina	Bartoszyce
Liczba ludności (2010)	245
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Judyty
Położenie na mapie Polski Judyty
{{#invoke:Koordynaty|szablon}}

Stajnie pałacowe w Judytach w roku 1938.
Źródło: Ze zbiorów dawnego Urzędu Prowincjonalnego Konserwatora Zabytków Prus Wschodnich w Królewcu. Kolekcja IS PAN

Judyty (niem. Juditten) – wieś niesołecka położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie bartoszyckim, w gminie Sępopol. W latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa olsztyńskiego. Miejscowość w 2010 roku liczyła 245 mieszkańców. Wieś wchodzi w skład sołectwa Trosiny, w którym funkcję sołtysa sprawuje obecnie Artur Mikołajczyk.

Położenie

Wieś położona jest w północnej części województwa warmińsko-mazurskiego, na Równinie Sępopolskiej, 12 km na północny wschód od Bartoszyc i 12 km na północny zachód od Sępopola, na wschód od drogi wojewódzkiej nr 512.

Dzieje miejscowości

Wieś powstała w ramach kolonizacji północnych obszarów państwa zakonu krzyżackiego. W 1425 roku utworzono tu służebny majątek rycerski, który nadano rodzinie von Lesgewangów staropruskiego pochodzenia. W ich posiadaniu Judyty pozostały przez trzysta lat, po czym w drodze dziedziczenia przeszły w ręce von Kunheimów (aż do 1945 roku). W 1798 roku ród uzyskał od króla tytuł hrabiowski, a w 1909 roku oficjalnie zmienił nazwisko na von Kuenheim. W 1889 roku majątek w Judytach wraz z folwarkami Domarady, Park i Przewarszyty obejmował obszar 1121 ha i należał do największych w powiecie. Prowadzono tu przede wszystkim hodowlę koni; tutejsza stadnina była jedną z najstarszych na tych terenach. Do 1945 roku Judyty wchodziły w skład parafii ewangelickiej w Szczurkowie. Pałac wzniesiono w Judytach w drugiej połowie XIX wieku, prawdopodobnie na miejscu poprzedniego dworu. Ozdobą pałacu bez wątpienia są dwa odlane z brązu lwy naturalnej wielkości, ustawione na podjeździe.

Szkołę założono tu w połowie XVIII wieku. W 1935 roku uczęszczało do niej 88 uczniów, a zatrudnionych było dwóch nauczycieli.

Po II wojnie światowej Judyty weszły w skład sołectwa Retowy. Tutejszy majątek włączono do Państwowej Stadniny Koni w Liskach. Według spisu powszechnego z 1983 roku wieś składała się z 12 budynków mieszkalnych w rozproszonej zabudowie; miała elektryczne oświetlenie ulic, świetlicę, klub, punkt biblioteczny, salę kinową na 100 miejsc oraz sklep wielobranżowy.

Cześć ocalałego wyposażenia pałacu (m.in. część galerii portretów rodowych Kuenheimów, w tym portret Fanny von Kunheim) przeniesiono w 1945 roku do muzeum w Olsztynie. Po wojnie w pałacu mieściło się przedszkole, świetlica, a na piętrze mieszkania. Pod koniec lat 80. XX w. pałac został opuszczony (jedynie w części piwnicy urządzono kaplicę). W 1998 roku całe założenie pałacowo-parkowe zostało zakupione przez prywatnego właściciela. Pozostaje ono jednym z najcenniejszych zabytków tego typu w województwie.

Liczba mieszkańców w następujących latach wynosiła:

• 1857 – 56 osób
• 1933 – 554 osoby
• 1939 – 537 osób (łącznie z Domaradami)
• 1983 – 304 osoby

Turystyka

• Przez wieś przebiega szlak rowerowy "Pogranicza": Sępopol – Stopki – Ostre Bardo – Szczurkowo – Park - Judyty – Liski – Smolanka – Sępopol

Zabytki

• pałac z lat 1862–1863
• park pałacowy z dwoma pomnikami przyrody (dąb i lipa), założony w stylu krajobrazowym, z ogrodem użytkowym, sadem i oranżerią; obecnie układ kompozycji słabo czytelny, najlepiej zachowały się podjazd i dwa stawy, budynek oranżerii jest w ruinie; obiekt jest częściowo pielęgnowany
• zabudowania folwarczne z końca XIX i początku XX wieku: wozownia, stajnia-spichlerz (1733 rok), garaż maszyn, rządcówka, chlewnia, magazyn, dwie stodoły, kuźnia, budynki mieszkalne robotników folwarcznych; cały zespół zajmował powierzchnię ok. 17 ha, układ przestrzenny dobrze zachowany
• lipowe aleje przydrożne wzdłuż drogi do Gulkajm (1,5 km) oraz do Parku (1 km)

Bibliografia

Bartoszyce. Z dziejów miasta i okolic, red. Andrzej Wakar, Olsztyn 1987.
Jackiewicz-Garniec Małgorzata, Garniec Mirosław, Pałace i dwory dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn 1999.
Statistisch-Topographisches Adreß-Handbuch von Ostpreussen, Commission bei Wilhelm Koch, Königsberg 1857.
Warmia i Mazury. Przewodnik ilustrowany, red. Marcin Kuleszo, Barbara Wojczulanis, Olsztyn 2001.
Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków, wojewódzka ewidencja zabytków [05.03.2014]
bip.warmia.mazury.pl, Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Sępopol, Sępopol 2005 [05.03.2014]
Bank Danych Lokalnych GUS [05.03.2014]
ciekawemazury.pl [05.03.2014]
verwaltungsgeschichte.de [05.03.2014]
polskiezabytki.pl [05.03.2014]