Łabędnik

Łabędnik
Pałac w Łabędniku. Fot. Mieczysław Kalski
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	bartoszycki
Gmina	Bartoszyce
Liczba ludności (2010)	552
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Łabędnik
Położenie na mapie Polski Łabędnik
{{#invoke:Koordynaty|szablon}}

Kościół w Łabędniku.
Fot. Mieczysław Kalski

Łabędnik (niem. Gross Schwansfeld) – wieś sołecka położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie bartoszyckim, w gminie Bartoszyce. W latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa olsztyńskiego. Miejscowość w 2010 roku liczyła 552 mieszkańców. W skład sołectwa wchodzą wsie: Łabędnik, Bajdyty, Bieliny, Drawa, Frączki, Matyjaszki i Sporwiny. Obecnie funkcję sołtysa sprawuje Mariusz Michalec.

Pałac w Łabędniku. Autor: Alexander Duncker, 1860. Źródło: Commons Wikimedia

Położenie

Wieś położona jest w północnej części województwa warmińsko-mazurskiego, na Równinie Sępopolskiej, 13 km na południowy wschód od Bartoszyc. Przebiega przez nią droga wojewódzka nr 592 w kierunku Kętrzyna.

W pobliżu wsi znajduje się Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Torfowiska źródliskowe koło Łabędnika.

Dzieje miejscowości

Wieś powstała w ramach kolonizacji północnych obszarów państwa zakonu krzyżackiego. Została założony jako majątek szlachecki na 24 łanach. Pierwsze wzmianki o miejscowości pochodzą z 1363 roku. Podczas ostatniej wojny polsko-krzyżackiej (1519–1521) uległa znacznemu spustoszeniu.

W 1484 roku właścicielem majątku był rycerz Feichter, a następnie znalazł się on w rękach rodziny von Kannacherów (z nadania księcia Albrechta w 1537 roku). Von Kannacherowie posiadali Łabędnik do 1686 roku, a w 1694 roku kupił go Fryderyk von der Groeben, oficer armii koronnej, później generał lejtnant. W rękach von der Groebenów dobra te pozostały aż do 1945 roku.

W 1711 roku z zakupionych majątków Fryderyk von der Groeben utworzył cztery majoraty: Nową Wioskę (Neudörfchen), Ludwigowo (Ludwigsdorf), Ponary (Ponarien) i Łabędnik, które zapisał swoim czterem bratankom. Łabędnik przypadł Wolfowi Sebastianowi von der Groebenowi.

Tutejszy pałac został wzniesiony na początku XVIII wieku (1712); rdzeń budowli pozostał, jednak obecny wygląd bryły pałacu pochodzi z 1861 roku, gdy poddano go przebudowie i rozbudowie. Wówczas też na podjeździe ustawiono osiem kamiennych kul, które pochodzą z ul. Długiej w Gdańsku. Groebenowie w 1786 roku otrzymali tytuł hrabiowski. Pod koniec XIX wieku ich majątek należał do największych w powiecie bartoszyckim; w 1889 roku obejmował obszar 1235 ha, a w jego skład wchodziły folwarki: Bożkowo, Gajówka, Kierz, Matyjaszki i Sporwiny. Fryderyk von der Groeben po bitwie pod Wiedniem zdobył namiot jednego z paszów tureckich; owa zdobycz była przechowywana w pałacu łabędnickim aż do 1903 roku, gdy na życzenie cesarza Wilhelma II Groebenowie przekazali ją do Arsenału w Berlinie.

Kościół wybudowano pod koniec XIV wieku. Po reformacji była to filia kościoła parafialnego w Sokolicy. Kościół ten do końca XVII wieku znajdował się pod patronatem Groebenów. W 1730 roku dobudowano do niego rodową kaplicę grobową, a w kościele umieszczono całopostaciowy kamienny pomnik Fryderyka von der Groebena. Po 1946 roku kościół przejęła miejscowa parafia rzymskokatolicka.

Szkoła we wsi istniała już przed II wojną światową. W 1935 roku uczęszczało do niej 50 uczniów, a zatrudniony był jeden nauczyciel.

W 1945 roku przez pięć miesięcy w pałacu stacjonowały wojska radzieckie. Następnie na bazie majątku utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne Łabędnik. W pałacu mieściły się mieszkania pracowników oraz biura. Przy wsi działały również trzy inne pegeery: PGR Bajdyty, PGR Bieliny i PGR Matyjaszki. W 1945 roku utworzono gminę Łabędnik, jednak z siedzibą w Sokolicy, wkrótce też zmieniono jej nazwę na gmina Sokolica; z kolei po reformie administracyjnej Łabędnik stał się siedzibą gromady (1954–1972). Pierwszym wójtem gminy był Władysław Januszewski, a po nim Piotr Dwornowski (od 1946 roku).

Według spisu powszechnego z 1983 roku wieś (nie licząc PGR-u) składała się z 29 budynków mieszkalnych i 20 indywidualnych gospodarstw rolnych. Znajdowały się tu wówczas: urząd pocztowy, ośrodek zdrowia, punkt apteczny, świetlica, klub, filia biblioteczna, sala kinowa na 100 miejsc, sklep wielobranżowy, tartak zatrudniający czterech pracowników oraz zakład szewski.

W dwóch ostatnich stuleciach liczba mieszkańców wsi kształtowała się następująco:

• 1857 – 332 osoby
• 1933 – 474 osoby
• 1939 – 475 osób
• 1983 – 689 osób

Kultura

• Dom Kultury w Łabędniku

Ludzie związani z miejscowością

• Fryderyk von der Groeben (1645–1712) – oficer armii koronnej, dowódca jazdy polskiej w bitwie pod Wiedniem (1683), od 1693 roku generał lejtnant z nominacji króla Jana III Sobieskiego, dowódca wojsk cudzoziemskich; właściciel Łabędnika
• Wilhelm von der Groeben (1657–1729) – walczył pod rozkazami Jana III Sobieskiego w latach 1683–1689 (Węgry i Ukraina)

Zabytki

• pałac w Łabędniku z początku XVIII wieku, przebudowany w połowie XIX wieku
• cześć zabudowań podwórza gospodarsko-inwentarskiego, m.in. budynek kuźni i dawnej stajni z wozownią
• park pałacowy; ze starego drzewostanu pozostały jedynie pojedyncze egzemplarze drzew
• kościół pw. Matki Boskiej Zwycięskiej z kaplicą Groebenów

Zobacz też

• Łabędnik Mały

Bibliografia

Bartoszyce. Z dziejów miasta i okolic, red. Andrzej Wakar, Olsztyn 1987.
Jackiewicz-Garniec Małgorzata, Garniec Mirosław, Pałace i dwory dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn 1999.
Statistisch-Topographisches Adreß-Handbuch von Ostpreussen, Commission bei Wilhelm Koch, Königsberg 1857.
Warmia i Mazury. Przewodnik ilustrowany, red. Marcin Kuleszo, Barbara Wojczulanis, Olsztyn 2001.
Wojewódzka ewidencja zabytków [05.03.2014]
Studium uwarunkowań i zagospodarowania przestrzennego gminy Bartoszyce, [1] [05.03.2014]
Bank Danych Lokalnych GUS [05.03.2014]
verwaltungsgeschichte.de [05.03.2014]
polskaniezwykla.pl [05.03.2014]
ciekawemazury.pl [05.03.2014]
Narodowy Instytut Dziedzictwa [23.09.2014]